Уйғур районида йеқинқи 2 йилда 230 миң адәмниң қамаққа һөкүм қилиниши хәлқараниң диққитини қозғимақта

Өткән шәнбә күни “ню-йорк вақти ” гезити уйғур районидики әдлийә тармақлириниң йеқинқи 2 йил ичидә зор сандики кишигә қамақ җазаси вә башқа җазаларни берип, хитайниң мәмликәт миқяси вә уйғур аптоном райони тарихида йеңи рекорт яратқанлиқини ашкарилиди.

“ню-йорк вақти” гезитиниң билдүрүшичә, улар уйғур райониниң йеқинқи икки йиллиқ әдлийә санлиқ мәлуматини анализ қилиш арқилиқ 2017- вә 2018‏-йиллирида 230 миң кишиниң қамақ җазаси яки башқа җазаларға мәһкум қилинғанлиқини байқиған. Хәвәрдә, уйғур районида қолға елиш вә қамақ җазалиридики шиддәтлик артишниң 2014‏-йили башланғанлиқи, шу йили районда һөкүмәткә қарши һуҗумларниң пәллигә чиққанлиқи тәкитләнгән.

Америкадики қанун мутәхәссислириниң илгири сүрүшичә, сот мәһкимилириниң икки йил ичидә бунчилик көп адәмгә җаза бериши һәқиқәтән кишини чөчүтәрлик икән. Америкадики җорҗи вашингтон университети қанун институтиниң профессори доналд кларк “ню-йорк вақти” гезитиниң хәвириниң уйғур районида йүз бериватқан бастурушни пәрқлиқ нуқтидин ечип бәргәнликини билдүрди. У 3‏-сентәбир күни зияритимизни қобул қилғанда мундақ деди: “диққәт қиларлиқ нуқта шуки, ню-йорк вақти гезитиниң мақалисидә шинҗаңда йүз бериватқан бастуруш пәрқлиқ нуқтидин йорутуп берилгән. Йәни униңда қайта тәрбийәләш лагерлирида йүз бериватқан ишлар әмәс, бәлки рәсмий җинайи ишлар системисида йүз бериватқан ишлар ечип берилгән. Бу хәвәр әлвәттә бизгә нисбәтән пүтүнләй һәйран қаларлиқ хәвәр әмәс. Чүнки, биз бундақ болушини қияс қилған. Лекин, ню-йорк вақти гезитиниң мухбири крис баклей буниңға даир рәсмий рәқәмләрни тепип чиқти. Хитай һөкүмитини бу рәқәмләрни рәт қилалмайду. Чүнки, бу рәқәмләр униң рәсмий мәнбәлиридин елинған. Бу рәсмий мәнбәләрдин елинған болсиму, лекин биз қанунниң рәсмий җазалишиға учриған кишиләрниң санида шиддәтлик артиш болғанлиқини көрәләймиз. Бу һәқиқәтән чөчүтәрлик дәриҗидики бир артиштур”.

Профессор доналд кларкниң илгири сүрүшичә, 2016‏-йилиға қариғанда 2017-вә 2018‏-йиллирида уйғур районидики сотчиларниң сани азайған, әмма һәр бир сотчиға тоғра келидиған дело сани көпәйгән. Доналд кларк, бунчилик көп делони нормал қануни тәртип билән бир тәрәп қилишини тәсәввур қилишниң мүшкүллүкини билдүрди.

Доналд кларк мундақ деди: “қолға елинған кишиләрниң санида бунчилик көп артиш болғанда сизниң нормал қануни тәртип билән бу делоларни биртәрәп қилишиңизни тәсәввур қилиш бәк мүшкүл. Мән ню-йорк вақти гезитиниң истатистекисиға қошумчә қилип өзүмниң игилигән санлиқ мәлуматлиримни, дәп өтмәкчимән. Шинҗаңда 2016‏-йили 5900 нәпәр сотчи бар болуп, улар һәр йили җәмий 400 миң һәр хил делони бир тәрәп қилатти. Бу тәхминән 41 миң җинайи ишлар әйибнамисини өз ичигә алиду. Шуңа, бир йилда һәр бир сотчиға 68 дело вә 7 әйибнамә тоғра келәтти. 2018‏-Йилиға кәлгәндә сотчиларниң сани азийип, 3800 гә чүшти, әмма улар бир тәрәп қилидиған һәр хил делолар 500 миңға чиқти. Улар биртәрәп қилидиған җинайи ишлар әйибнамиси 136 ға йәтти. Буниң билән һәр бир сотчиға тоғра келидиған дело икки һәссә көпийип 132 гә йәтти. Җинайи ишлар әйибнамиси 5 һәссә артип, 36 гә чиқти. Шуңа, шинҗаңдики сотчиларниң дәм алмай ишлигән тәқдирдиму бирқәдәр көп делони нормал қануни тәртип билән бир тәрәп қилишини тәсәввур қилиш мумкин әмәс. Мениң гуманим сот мәһкимиси ақ қәғәзни сақчи яки тәптиш хадиминиң қолиға тутқузуп, уни өзлириниң толдурувелишиға тапшурғандәк қилиду. Болмиса, бир сотчиға 2016‏-йили 7 әйибнамә тоғра келип, 2018‏-йили буниң 36 гә чиқишини тәсәввур қилиш мумкин әмәс”.

Хәвәрдә баян қилинишичә, райондики тәптиш органлири 2017‏-йили 227661 кишиниң қолға елинишини, 2018‏-йили йәнә 114023 кишиниң қолға елинишини тәстиқлиған болуп, бу икки йил ичидә қолға елинғанлар йеқинқи 10 йил ичидә қолға елинғанларниң җәмий санидин ешип кәткән. Хәвәрдә, 2017‏-йилиниң өзидила 87 миң кишигә қамақ җазаси берилгәнлики, буниң ичидә 5 йил яки униңдин узун кесилгәнләрниң 2016‏-йилиға қариғанда 10 һәссә артқанлиқи илгири сүрүлгән.

Чәтәлдики бәзи хитай мутәхәссислириниң илгири сүрүшичә, “ню-йорк вақти” гезитиниң хәвири хитайниң уйғурларға қарита дөләт террорлуқи вә радикал усулларни ишлитиватқанлиқини көрситидикән. Ню-йорк шәһәрлик университетиниң сиясий пәнләр профессори шя миң 3‏-сентәбир зияритимизни қобул қилғанда мундақ деди: “шуңа, биз хитай һөкүмитиниң бүгүнки шинҗаңда дөләт террорлуқини йолға қоюватқанлиқини җәзмләштүрәләймиз. Буниңда радикал васитиләрни ишлитип, шинҗаңға һөкүмранлиқ қиливатқанлиқи ениқ. Мениңчә бу нуқтида һечқандақ бир гуман йоқ”.

Шя миң әпәндиниң қаришичә, нөвәттә хитай һөкүмити уйғур районида қанунни йәрлик милләтләргә қарши қорал сүпитидә ишләтмәктикән. У, шуңа бу районда қануний тәртип, дәйдиған бир нәрсә қалмиғанлиқини билдүрди. У, мундақ дәйду: “хитай компартийәси һәрқандақ бир бастурушни сиясий һәрикәткә айландурғанда қанун тәртип дәйдиған нәрсә бир шәкилгә айлиниду. У қанун тәртипкә һәргиз әмәл қилмайду. У қанун тәртипни аддийлаштуруп, сақчи, тәптиш, сот вә әдлийә органлирини вә түрмә башқуруш орунлирини бирләштүрүп, һәмкарлишип ишләйдиған бир гәвдигә айландуриду. Бу әһвалда һәрқандақ дело бир-икки һәптә ичидә бир тәрәп қилиниду. Бундақ әһвалда қанун тәртип, дәйдиған нәрсә мәвҗут болмайду.”

Профессор доналд кларкниң илгири сүрүшичә, бир милйондәк кишиниң лагерларға қамилиши вә зор сандики кишиләрниң қануни җазаға тартилиши, уйғур районида қанунниң начарлашқанлиқини көрситидикән. У мундақ дәйду: “хитай хәлқ қурултийи яки хәлқ қурултийи даимий комитети мақуллиған хитай қануни бойичә сизниң бирини тутқун қилишиңиз үчүн қануни асасқа тайинишиңиз керәк. Һалбуки, ‛қайта тәрбийәләш лагерлири‚ һечқандақ бир қануни асасқа таянмиған қанун сиртидики муәссәсә. Мана бу мәзкур районда қанунсизлиқниң һөкүм сүрүватқанлиқиниң бир мисали. Әмди қамақ җазалириға кәлсәк буниңда қанунға әмәл қиливатқандәк бир көрүнүш берилгән болсиму, лекин буниңда җазаланғанлар бәк көп болғачқа бу йәрдә мәвҗут қануни тәртипләргә әмәл қилинип, адил сотлаш елип берилғанлиқини тәсәввур қилиш бәк мүшкүл. Шуңа, бу икки һадисә һечболмиса шинҗаңда қанунниң арқиға чекингәнликини көрситиду”.

“ню-йорк вақти” гезитиниң хәвиридә қәйт қилинишичә, 2017-вә 2018‏-йиллиридики кәң көләмлик қамақ җазалириға һөкүм қилиш долқуни райондики хитай пуқралириға чоң тәсир көрсәтмигән. Хәвәрдә, “шинҗаң ишләпчиқириш-қурулусһ биңтуәни” мисал кәлтүрүлүп, охшаш вақит ичидә униң бу җәһәттики вәзийитидә һечқандақ өзгириш болмиғанлиқи, униң 2017‏-йилдики әһвалиниң алдинқи йиллар билән пәрқләнмәйдиғанлиқи илгири сүрүлгән.