Уйғур қирғинчилиқиниң көрүнмәс тәсвирлири: йәр намлириға яндашқан өзгәртишләр

Уйғур елидики қирғинчилиқта уйғурларға хас мәдәнийәт вә миллий кимлик изналири әң зор дәриҗидә йоқитиш обейкти қилинған болуп, буниңда бәкму рошән әкс әткән бир саһә йәр-җай намлиридики өзгәртиш қилмиши һесаблиниду.

Уйғур елидики қирғинчилиқта уйғурларға хас мәдәнийәт вә миллий кимлик изналири әң зор дәриҗидә йоқитиш обейкти қилинған болуп, буниңда бәкму рошән әкс әткән бир саһә йәр-җай намлиридики өзгәртиш қилмиши һесаблиниду. Буниңда хитай тарихнамилиридики хитайчилаштурулған йәр-җай намлириниң әслигә кәлтүрүлүши, буниңдики сиясий ғәрәзни васитилик һалда көрситип бериду, дәп қаралмақта.

“йәр-җай намлирини өзгәртиш урунуши мустәмликичиликниң бәлгиси! ”

2024-Йили июнда “кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати” вә “уйғуряр” фонди бирликтә тәйярлап чиққан доклат уйғур елидики 600 дин артуқ йеза-қишлақ намлириниң 2009-йилидин 2023-йилиғичә болған арилиқта сүний һалда өзгәртилгәнликини рәтләп чиқти. Шундақла өз нөвитидә һәр саһә кишилири арисида зор ғулғулиға сәвәб болди. Доклат апторлиридин бири болған абдувәли аюп бу һәқтә қилған сөзидә “хитай һөкүмити мушу арқилиқ уйғурларниң тарих һәққидики әслимилирини өчүрүшни истимәктә. Чүнки бу намлар уйғурларға уларниң кимлики вә тарихини әслитиду” дегән иди.

Һалбуки, бу хил “тарихни унтулдуруш” урунуши хитай һөкүмитиниң техиму зор көләмдики мәмурий бирликләрни өзгәртиш қилмишида “хитайниң тарихини әслитиш” шәклидә давам қилғанлиқи мәлум. Буниң әң типик мисаллиридин бири уйғур елидики қумул вә турпан вилайәтлириниң бикар қилинип, уларни вилайәт дәриҗилик шәһәр системисиға өзгәртишидә көзгә челиқиду. Хитай һөкүмитиниң бу һәқтики уқтурушида көрситилишичә, 2015-йили апрелда хитай мәркизий һөкүмитиниң тәстиқи бойичә турпан вилайити бикар қилинип, униң орниға вилайәт дәриҗилик турпан шәһири дәсситилгән; әслидики наһийә дәриҗилик турпан шәһири болса “идиқут (гавчаң) райони” намидики районға өзгәртилип, турпан шәһәрлик һөкүмәт җайлашқан орун болған.

Бу һал қумул вилайитиниң бикар қилиниш мусаписидиму әйнән тәкрарланған. Хитай мәркизий һөкүмитиниң бу һәқтики уқтурушида көрситилишичә, 2016-йили қумул вилайити вә қумул шәһири бикар қилинғанда, вилайәтниң орниға вилайәт дәриҗилик “қумул шәһири” дәсситилгән; әслидики наһийә дәриҗилик қумул шәһириниң нами “евирғол (йиҗов) райони” ға өзгәртилгән вә шәһәрлик һөкүмәтниң турушлуқ җайи қилип бекитилгән. Тарихий мәлуматларда көрситилишичә, “гавчаң” вә “йиҗув” намлири хитайниң сүй (618-581) вә таң (618-907) дәврлиригә мәнсуп салнамилиридә, болупму таң империйәсиниң оттура асияға кеңийиш урунуши юқири пәллигә чиққан мәзгилләрдә һазирқи турпан вә қумул районини көрситидиған хитайчә намлардур. Бу һәқтә сөз болғанда, “уйғур кишилик һоқуқ қурулуши” ниң тәтқиқат бөлүми директори, доктор һенри шаҗивиски (Henryk Szadziewski) буниң “шинҗаң әзәлдин хитайниң айрилмас бир қисми” дегән мәзмундики нәзәрийә билән болған бәзи бағлинишини алаһидә әскәртиду:

 “шундақ, бу җаһангирлик һәрқачан қилидиған ишлар җүмлисидиндур. Чүнки йәр намлири һәр вақит җуғрапийә вә хәритичилик билән чәмбәрчас бағлинип кәткән болиду. Әмма биз дәватқан бу һадисиләр бир тәрәплимә реаллиқни әкс әттүриду. Мундақчә ейтқанда, буниңда йәр намлирини унтулдуруш хаһиши мәвҗут. Чүнки буниңда кишиләр бара-бара өзлири яшаватқан җайниң әслидики йәр нами немә икәнликини тәдриҗий унтуп кетиду. Буниң узун мәзгиллик тәсирини ойлашқанда шүбһисизки у җаһангирликниң земин ишғалийитини нормаллаштуруш вә тәбиий әһвал қилип көрситиш ролини ойнайду. Әгәр хитай академиклири бу хилдики йәр намлирини хитайчә йәр намлириға айландурған болса, у һалда хитайларни ашу йәрләрниң игиси қилип көрситиштин башқа рол ойнимайду. Мәсилән, ‛шийү‚ дегән сөз ‛ғәрбий юрт‚ дегән мәнидә болуп, җаһангирлик мәзмунидики ‛шинҗаң‚ (йеңи чегра) дегән сөздин пүтүнләй пәрқ қилиду. Бу хил нам өзгәртиши бу җайларниң хитай билән болған тарихий бағлинишини дәва қилиду. Шуңа буниңда икки хил һадисә мәвҗут: бири, тарих даваси, йәнә бири җаһангирлик ишғалийити асасидики әсли кимликни өчүрүш урунуши. ”

Әмма хитай һөкүмити рояпқа чиқарған мунасивәтлик инглизчә тор бәтләрдә уйғурчә шәкилдики “идиқут” яки “евирғол” намлириниң әмәс, әксичә “гавчаң” (Gaochang) вә “йиҗов” (Yizhou) намлириниң қоллинилиши, буниңдики мәқсәтниң хитайчә намларни омумлаштуруш икәнликидин васитилик һалда бешарәт бериду. Бу нуқтини мустәқил сиясий анализчи илшат һәсән алаһидә әскәртиду.

Вилайәтләр йоқалса немә болиду?

Хитай һөкүмитиниң уйғур елидики һөкүмранлиқ усули 1955-йили “шинҗаң уйғур аптоном райони” намида қурулған сиясий гәвдини асас қилған һалда давам қилип кәлгән болуп, “аптономийә” намида област, наһийә вә йеза тәсис қилиш изчил түрдә “бөлүп идарә қилиш” ниң заманиви шәкиллири, дәп қарилип кәлгән. Хитай асасий қанунида көрситилишичә, хитайниң мәмурий бирликлири үч дәриҗигә айрилсиму уйғур елидә өлкә\аптоном район, вилайәт, наһийә вә йеза-базардин ибарәт төт дәриҗидә һөкүмәт вәзиписини ада қилип келиватқанлиқи мәлум.

Һалбуки, бу һәқтики учурлар бу хилдики вилайәтни бикар қилишниң изчил давамлишип кәлгәнликини, шуниңдәк буниңдин кейинму давам қилидиғанлиқини ишарә қилиду. 2001-Йили 6-өктәбирдә хитай мәркизий һөкүмити уқтуруш чиқирип “или вилайити” ни әмәлдин қалдурған һәмдә вилайәткә қарашлиқ барлиқ мәмурий бирликләрни “или қазақ аптоном области” ға өткүзүп бәргән. Бу әһвал қумул вә турпан вилайәтлирини әмәлдин қалдуруп, уларниң орниға вилайәт дәриҗилик шәһәр тәсис қилғандиму әйнән тәкрарланған. Мустәқил сиясий анализчи илшат һәсәнниң қаришичә, бу хилдики мәмурий бирликләрни “ихчамлаш” әмәлийәттә бир яқтин уйғурларға берилгән һоқуқни аҗизлитиш ролини ойниса, йәнә бир яқтин әслидинла қериндашлиқ әнәнисигә игә болған уйғур вә қазақ қатарлиқ милләтләр арисида сүний һалда дүшмәнлик пәйда қилиду.

Хитай һөкүмити елан қилған уқтурушлардин “тәңритағ тори” ниң хәвиридә ейтилишичә, 2015-йили апрелда хитай мәркизий һөкүмити турпан вилайитини бикар қилғанда, буниң ундақ асан әмәлгә ашмиғанлиқини тәкитлигән. Хәвәрдә ейтилишичә, вилайәт дәриҗилик шәһәр тәсис қилишниң бир муһим шәрти деһқанчилиқтин халий шәһәр нопусиниң сани 250 миңдин юқири болуши керәк икән. Шундақла шу шәһәрниң йиллиқ миллий ишләпчиқириш омумий қиммити үч милярд сом (йүән) дин юқири болуши, буниң 80 пирсәнттин көп қисим санаәттин кәлгән болуши лазимкән. Бу һал чоң җәһәттин қариғанда, дәл хитай һөкүмити 2020-йилидин буян зор күч билән иҗра қиливатқан “җәнубий шинҗаң райониниң нопусини әлалаштуруш” намидики хитай нопусини йөткәш арқилиқ тарим вадисидики уйғур нопусини нопус қурулмисида “аз санлиқ” орунға чүшүрүп қоюш, шу арқилиқ уйғурлар үстидин мутләқ һөкүмранлиқни әмәлгә ашуруш урунуши билән параллел келиду. Йәни мундақчә ейтқанда, йеңидин тәшкилләнгән шәһәрләрни “шәһәр болуш тәлипи” гә йәткүзүш үчүн бу җайдики “деһқанчилиқ билән алақиси болмиған нопус санини өлчәмгә йәткүзүш, бу җайларда санаәт базиси қуруш лазим” болиду. Буни тез сүрәттә әмәлгә ашуридиған усул болса ичкиридин зор санда хитай нопусини көчүрүш һесаблиниду.

Хитай һөкүмитиниң тарим вадисидики һәрқайси вилайәтләргә хитай нопусини көчүрүш һәрикити тоғрисида сөз болғанда, лагершунас алимлардин доктор адриян зенз буниң маһийәттә “олтурақлишиш мустәмликичилики” шәклидики һөкүмранлиқ икәнликини тәкитләйду:

 “шундақ. Буниңда ‛олтурақлишиш мустәмликичилики‚ дәйдиған бир истратегийә мәвҗут. Чүнки биз 1950-йиллардики вәзийәткә нәзәр салсақ, 1949-йили шинҗаңдики хитай нопусиниң наһайити төвәнликини, йәни бирнәччә пирсәнтла икәнликини байқаймиз. Чүнки у вақитларда бу районда уйғурлар вә башқа милләтләр һөкүмран орунда иди. 50-Вә 60-йилларда хитай һөкүмити олтурақлишиш мустәмликичиликини иҗра қилғучи күчләрни, йәни ‛шинҗаң ишләпчиқириш қурулуш биңтүәни‚ ни пәйда қилди. 2015-Йилидин кейин болса уштумтутла башланған йошурун тәрәққият истратегийәси оттуриға чиқти. Буниң билән шинҗаңда нопуси бу җайда болмиған ғайәт зор сандики аһалә башқа җайдин көчүп келишкә башлиди. 2015-Йилидин 2018-йилиғичә болған арилиқта аз дегәндиму икки милйон нопус шинҗаңға көчүрүлди. Бу хил көчүп кәлгән хитай нопуси юқири мааш, яхши хизмәт, бикарлиқ өй дегәндәк параванлиқ чарилириниң қизиқтуруши билән көчүп кәлгәнләрдур.”

Дәриҗисини чүшүрүп, йоқитишқа асас һазирлаш

Алақидар мәлуматларда көрситилишичә, һазир хитай һөкүмитиниң ройхетидә җәмий йәттә вилайәт сақлинип қалған болуп, уйғур елидики ақсу, қәшқәр вә хотәнни өз ичигә алған һалда бу хил вилайәтләр тибәт вә хейлоңҗяң өлкисидин башқа җайларда мәвҗут әмәс. Һалбуки, уйғур елидики мәмурий бирликләргә робиро һалда мәвҗут болуватқан әң зор “рәқиб күч” дәл уйғур елидики “олтурақлишиш мустәмликичилики” ни иҗра қилғучи биңтүән системиси болуп һесаблиниду. Хитай һөкүмити йиллардин буян тәкитләватқан ашкара сиясәтләрниң бири “йеңи дәврдики шинҗаңни идарә қилиш истратегийәси” ниң муһим мәзмунлиридин болған “биңтүән билән йәрликни қошуветиш” болуп кәлмәктә.

Уйғур елидә йеқинқи мәзгилләрдә арқиму-арқидин қурулған сүний шәһәр вә наһийәләр бирдәк биңтүәнниң башқуруш даирисидә болуп, маһийәттә биңтүәнниң әмәлий қуввитини ашуриду. Илшат һәсәнниң қаришичә, вилайәтләрниң қисқартилип йоқитилиши, йәнә бир яқтин уйғур елидики аптономийәни асас қилған һоқуқ тәқсиматини парчилап, әң ахирида “шинҗаң уйғур аптоном райони” намида мәвҗут болуватқан мәмурий бирлик системисини биңтүәнниң биваситә башқурушиға өткүзүп беришкә йол ачиду. Чүнки вилайәтләрниң дәриҗиси чүшүп, шәһәргә айланди, дегәнлик кейинки қәдәмдә аптоном областларниң йоқилишидин дерәк бериду.

Нөвәттә уйғур елидики вилайәтләрдин ақсу, қәшқәр вә хотән вилайәтлири кейинки қәдәмдә шәһәргә айландурушниң обйекти, дәп қариливатқан болуп, бу хилдики мәмурий дәриҗисини төвәнлитиш чариси хитай һөкүмитиниң тәшвиқатлирида бирдәк “тәрәққият” дәп тәриплинип кәлмәктә.