Уйғур районидики мәдәнийәт бузғунчилиқиниң украинадин нәри кәм?

Америка хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан зулумини “ирқий қирғинчилиқ” дәп җакарлиғанлиқи мунасивити билән ишләнгән картон.

Хитайниң уйғурларға қарши қозғиған ирқий қирғинчлиқ һуҗумида мәдәнийәттики бузғунчилиқ асаслиқ нишан қилинған болуп, булар уйғур тили вә маарипини чәкләш, уйғур пәрзәнтлирини аиливи мәдәнийәт муһитидин айрип хитайлаштуруш, уйғур мәдәнийәт ядикарлиқлири, җүмлидин саяһәт нуқтилирини вәйран қилиш, уйғур аяллирини хитайға тегишкә мәҗбурлаш қатарлиқ қәбиһ усулларда елип берилмақта.

Һалбуки дунядики көп хил мәдәнийәтләрни қоғдаш вә гүлләндүрүш вәзиписини үстигә алған бирләшкән дөләтләр тәшкилати маарип, илим-пән вә мәдәнийәт тәшкилати (UNESCO) йиллардин бери уйғур районида йүз бериватқан мәдәнийәт қирғинчилиқиға сүкүт қилип кәлмәктә.

Дуня уйғур қурултийи аяллар комитетиниң мудири зумрәтай әркин юнескониң бәш-алтә йилдин бери уйғур мәдәнийәт мираслириниң йоқилишиға һечқандақ ипадә билдүрмигәнликини ейтти.

Йеқинда америкадики “ташқи сиясәт” журнилида елан қилинған “юнеско украинаға көңүл бөлүп, шинҗаңни бир чәткә қайрип қойди” намлиқ мақалидә дәл мушу мәсилә йорутуп берилгән.

Мақалидә баян қилинишичә, юнеско русийәниң таҗавузчилиқини, украиналиқларниң кимликигә һуҗум қилишини қаттиқ әйбләпла қалмай, русийә вәйран қилған черкав музей, таш абидә қатарлиқ мәдәнийәт ядикарлиқлирини хатириләп қойған. юнеско бу хил мәдәнийәт бузғунчилиқини хатириләш арқилиқ бу җинайәтниң җавабкарлиқини сүрүштүрүп, йоқалған мәдәнийәт ядикарлиқлирини тәкшүрүп ениқлайдикән.

Бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң мәдәнийәт һоқуқи алаһидә хадими мәдәнийәт бузғунчилиқи һәққидә тохтилип: “черкав вә мәсчитләрни чеқиветиш там вә өгзиләрни (қуббә, мунарларни) чеқиветишла әмәс, бәлки бизниң бир қисмимизни, йәни өзимизгә тәвә дәп қариған мәвҗутлуқимизни вәйран қилиштур” дегән.

Әмма юнеско йиллардин буян уйғур районида вәйран қилинған, йоқ қилинған яки оғриланған мәдәнийәт ядикарлиқлирини хатириләп бақмиған.

Австралийә истратегийәлик сиясәт тәтқиқат институти (ASPI) елан қилған 2020-йиллиқ доклатта, хитай һөкүмитиниң 2017-йилдин буян уйғур районида тәхминән 16 миң мәсчитни чеқип ташлиғанлиқи яки бузувәткәнлики елан қилинғаниди.

Лондон университети шәрқшунаслиқ вә африқа тәтқиқати институти профессори рәйчел һаррис вә йолдиши әзиз әйса әлкүн “ташқи сиясәт” журнилида чиққан бу мақалиниң төһпикарлиридин болуп, рәйчел һаррис ханим радийомизниң зияритини қобул қилип мундақ деди: “бу мақалә бизниң бир ай аввал елан қилған уйғур кишилик һоқуқ доклати асасида йезилған. Бу мақалидә юнескониң украина билән уйғур районидики мәдәнийәт бузғунчилиқиға қайтурған инкасини күчлүк селиштурма қилинған. ‛ташқи сиясәт‚ журнилидикиләр мени зиярәт қилғанда, мән өзимиз тәйярлиған доклаттики мәзмунларни сөзләп бәрдим. Дәрвәқә юнескониң уйғур районидики мәдәнийәт мираслириниң бузғунчилиққа учришиға инкас билдүрүшидә нурғун мәсилиләр мәвҗут”.

Мақалидә көрситилишичә, юнеско 2008-йил уйғур мәдәнийитиниң айрилмас бир қисми, сәнәт вә әдәп-әхлақ бөшүки болған мәшрәпни ғәйрий маддий мәдәнийәт мираслириға киргүзүш үчүн, әнгилийәлик уйғуршунас рәйчел һаррис (Rachel Harris)қа охшаш мутәхәсисләрни тәклип қилип баһалатқан. юнеско 2010-йил уйғур мәшрипини қоғдилидиған мәдәнийәт мираслири қатариға киргүзгән болсиму, униң һечқандақ әһмийити болмиған. Чүнки хитай һөкүмити аллиқачан мәшрәпни чәкләп, мәшрәп ойниғанларни террорист дәп бастурғаниди.

Юнескониң уйғур районидики мәдәнийәт бузғунчилиқиға һечқандақ тәдбир қолланмаслиқи мәшрәптә әң рошән ипадиләнгән. Униңдин кейин, юнеско өзлири тизимликкә алған уйғур, қазақ, қирғизларниң бәш түрлүк ғәйрий маддий мәдәнийәт мирасини хитай һөкүмитигә һавалә қилған һәмдә уларниң мәдәнийәт бузғунчилиқиға көз юмған.

Һалбуки, русийә украинаға һуҗум қилғандин башлап, юнеско русийәни қаттиқ әйбләш билән биргә украинадики мәдәнийәт бузғунчилиқиға изчил көңүл бөлгән; өткән йил 2-айдин бу йил 3-айниң 22-күнигичә украинадики 248 мәдәнийәт ядикарлиқиниң вәйран болғанлиқини дәлиллигән.

Биз юнескониң уйғур районидики мәдәнийәт бузғунчилиқи билән украинадики мәдәнийәт мираслириниң бузиветилишигә тутқан икки хил позитсийәси һәққидә изаһ беришни тәләп қилип хәт язған болсақму, улар җаваб бәрмиди.

Мақалидә билдүрүлүшичә, юнескониң уйғур районидики мәдәнийәт бузғунчилиқиға сәл қаришидики сәвәб, хитай бу органниң әң чоң иқтисадий йөләнчүки икән, 2020-йил мәзкур органниң йиллиқ хамчотиниң 15 пирсәнтидин көпини хитай тәминлигән. Хитайда юнеско әнгә алған мәдәнийәт мираслири әң көп болуп, италийәдин қалса иккинчи орунда туридикән. Хитай буниңдин пәхирлинидикән, әмма уйғурларниң кишилик һоқуқи, мәдәнийәт һоқуқи мәсилилириниң оттуриға чиқип қелишидин әнсирәйдикән. Шуңа хитай юнескоға әза дөләтләрни контрол қилип, өзини ақлап, мәдәнийәт бузғунчилиқиға даир әндишә вә тәнқидләрниң оттуриға чиқишини тосидикән.

Рәйчел һаррис ханим хитай һөкүмитиниң юнескониң мәдәнийәт мираслири тизимликини сүйистемал қиливатқанлиқини билдүрүп мундақ деди: “мәнчә бу йәрдә еғир мәсилиләр мәвҗут. Чүнки хитай һөкүмити у мәдәнийәт мираслирини чаңгилиға еливалди. Биз доклатимизда, уйғур мәдәнийәт мираслириниң юнеско тизимға алғандин башлап қандақ қисмәткә йолуққанлиқини тәпсилий баян қилдуқ. Хитай һөкүмити уларниң һәр бирини уйғурларниң қолидин тартивелип, ичкири хитайдин кәлгән ширкәтләргә бәрди. Бу мәдәнийәтниң әсли игилири болса түрмигә соланди, өйлиридин айриветилди, мәдәнийәт паалийәтлири чәкләнди. Мәсилән, мәшрәп йиллардин буян чәклинип кәлди. Уйғурлар әгәр мәшрәп өткүзмәкчи болса, һөкүмәткә нурғун пул хәҗләп рухсәт алидиған һалға кәлди”.

Хитай һазир уйғуларниң қиммәтлик маддий вә мәниви мираслирини йоқитиш яки “җуңхуа мәдәнийити” гә сиңдүрүш қәдимини тезлитиватқан болуп, уйғурларниң тарихий ядикарлиқлирини хитайға тәвә қилиштин тартип, уйғурларниң нанлири вә доппилириғиму хитайчә бәлгә уруш дәриҗисигә йетип барған.

Йеқинда ашкариланған мәлуматларда, хитай қумул вә кучадики қәдимий тураларни, һәрбий қәләләрни таң сулалиси дәвригә аит мәдәнийәт излири дәп бекиткән. Лагер шаһиди зумрәт давут иҗтимаий таратқуларға чиқарған видийода, хитайй даирилириниң турпандики каризни асасән қурутуп яки вәйран қилип, узун йиллиқ кариз мәдәнийитини йоқ қиливатқанлиқи көрситилгән.

Дуня уйғур қурултийи 3-айниң 28-күни баянат елан қилип, хитайниң мәдәнийәт бузғунчилиқини қаттиқ әйбләш билән биргә, 2000 йиллиқ кариз мәдәнийитини қутулдуруш тоғрулуқ чақириқ қилған. Бу баянатта ейтилишичә, юнеско 2008-йил каризни нуқтилиқ қоғдилидиған мәдәнийәт ядикарлиқи тизимликигә намзат қилған болуп, буниң өзила униң қиммәтлик мәдәний мирас икәнликини көрситидикән. Мәзкур баянатта: “әгәр бу мирас йоқ қилиниса яки бузуветилсә уйғурларниң әнәниви мәдәнийити вә әҗдадларниң шу земин билән болған мунасивитигә чоң тәһдит елип келиду” дейилгән һәмдә юнескониң кариздики бу бузғунчилиқни тәкшүрүши, шундақла муқам, мәшрәп қатарлиқ ғәйрий маддий мәдәнийәт мираслирини қоғдашқа көңүл бөлүши тәләп қилинған.

Зумрәтай әркин юнескониң уйғур мәдәнийәт мираслирини қоғдаш тизимликиниң һазир пәқәт хитайға яраватқанлиқни, шуңа мәдәнийәт мираслиримизни у тизимликтин чиқириветиш керәкликини билдүрди.

Мәлуматларға қариғанда, баш шитаби парижда болған юнеско, йәни бирләшкән дөләтләр тәшкилати маарип, илим-пән, мәдәнийәт тәшкилати 1945-йил лондонда қурулған болуп, һазирғичә 195 дөләт униңға әза болған. Мәзкур тәшкилатниң вәзиписи һәр қайси дөләтләр ара пән-маарип вә мәдәнийәт һәмкарлиқини күчәйтип, дуня тинчлиқини илгири сүрүш икән.