Astin ramziy: “Xitay hökümiti Uyghur serxillirini yoqitish arqiliq Uyghurning kimlikini yoqatmaqchi!”

Uyghur diyaridiki lagérlar mesilisi pütün dunyaning diqqitide boluwatqanda xitay hökümiti gherb dunyasidiki alaqidar guruppilarning bu jaylargha kélip lagérlarni közdin kechürüshige ruxset qildi. Derweqe xoten, qeshqer qatarliq jaylardiki xitay hökümiti békitip bergen tekshürüsh nuqtilirida “Kespiy terbiyelesh mektipi” diki oqughuchilarning “Mol medeniyet turmushi” ni körgen bu kishiler bu jaylardiki Uyghur “Kursantlar” ning zorigha külüshliri, ularning bu “Mektep” lerdin qanchilik razi ikenliki heqqide zoq-shoq bilen sözleshliri, shuningdek ulargha tap bésip songdiship méngiwatqan xitay kadirlarning qiyapetliridin némilernidur sezgendek boldi.

Mana mushu ehwallar herqaysi axbarat wasitiliride élan qilinishqa bashlighanda “Nyu-york waqti géziti” ning muxbiri astin ramziy imzasida élan qilin'ghan zor hejimlik maqalida Uyghurlar diyaridiki zor kölemlik tutqunning eng chong alahidiliklirining biri otturigha qoyuldi: uning qarishiche, nöwette Uyghur jem'iyitide, bolupmu Uyghurlarning meniwi dunyasi bilen baghlinishliq bolghan sahelerde utuq qazan'ghan, közge körün'gen yaki elning maxtishigha sazawer bolghanliki Uyghur serxillirining herqandiqi “Terbiyelesh merkizi” namidiki lagérlargha élip kétilgen. U bu qatarda qurban mamut, rahile dawut, abduqadir jalalidin qatarliq tipik shexslerni ülge qilip körsitidu.

Halbuki, Uyghurlar duch kéliwatqan ghayet zor kölemlik bu tutqunni alaqidar sahediki zatlar birdek xitay kompartiyesining Uyghur jem'iyitini öz arzusigha uyghunlashturup qayta qurup chiqish urunushining eng zor signali, dep qarawatqanliqi melum. Chünki Uyghurlarning en'enisi, shanliq tarixi we medeniyet-sen'iti del mushu ziyaliylarning emgiki arqiliq ottura asiya dunyasida özgiche bir medeniyet kimlikining mewjutluqini namayan qilip kelgen. Halbuki, xitay hökümitining hakimmutleq sistémisida bu xil mewjutluqning dawam étishige anche köp boshluq bérilmeydu. Del mushu sewebtin bu qétim tashqi dunyagha melum bolghan yüzdin artuq Uyghur serxillirining hemmisila dégüdek mushu xil toqunush nuqtisidiki “Nishan” largha aylinip qalghan. “Kishilik hoquqni közitish teshkilati” ning xongkongdiki xadimi maya wang bu heqte toxtilip, “Aliy unwan alghan ziyaliylar, tebi'iy pende utuq qazan'ghan alimlar, yumshaq détal inzhénérliri dégenlerning oxshashla ‛kespiy terbiyelesh mektipi‚ namidiki orunlargha qamilishi xitay hökümitining ‛Uyghurlargha hüner ögitiwatimiz‚ dégenlirining mahiyitini eng yarqin namayan qilidu,” deydu.

Astin ramziyning qarishiche, nöwettiki tutqun herikitide Uyghur medeniyet sahesidiki serxillerning top-topi bilen lagérlargha élip kétilishi rahile dawuttek héchqachan siyasiy bilen éytishmighan kishilernimu ayap qoymighan. Bu heqte söz bolghanda indiyana uniwérsitétining proféssori, Uyghurshunas gardnér bowingdun nöwette xitay kompartiyesining hazir pütkül Uyghur millitining idiyewi sistémisini qayta qurup chiqish koyida boluwatqanliqini alahide tekitlidi.

“Xitay hökümiti her bir Uyghurdin kélidighan ‛tehdit‚ we kishilerning sadaqitini bahalashta özlirining ‛matématikiliq yighinda‚ sheklige mohtaj ikenlikini tézla tonup yetti. Ular mushu xil matématikiliq yighinda arqiliq orwélche shekilde bu kishilerni tutqun qilishni bashliwetti. Elwette bu heqte köpligen delil-ispatlarni misal keltüreleymiz. Ene shu teriqide ‛töwen nomur‚ alghan bu kishiler birdek lagérlargha yolliniwatidu. U jaylarda bu kishiler tolimu qebih shekildiki ‛idé'ologiyelik qayta qurush‚ ni bashtin kechürmekte. Méningche, xitay kompartiyesining pilani ene shunungda.”

Nöwette tutqun qiliniwatqan Uyghur serxillirining mutleq köp qismi hazirghiche izchil xitay hökümiti we xitay hökümitining qanun-nizamliri yol qoyghan da'iride öz izdinishliri bilen meshghul bolghan kishiler bolup, aptorning qarishiche edib abduqadir jalalidin buningdiki eng tipik misallarning biri iken. Emma mushundaq “Yoldin chiqmay” kétiwatqan ziyaliylarningmu lagérgha mehkum bolushidiki sewebler heqqide söz qilghan en'gliyediki sherqshunasliq we afriqa tetqiqat institutining tetqiqatchisi reychél xarrés “Bu hadisini gherezlik halda Uyghurlarni ularning medeniyet xatirisidin mehrum qilish siyasiti, déyishtin bashqa néme dep chüshinish lazimliqini bilmidim,” deydu.

U bu heqte toxtilip mundaq deydu: “Méningche, buning Uyghur medeniyitini özgertish yaki mundaqche éytqanda uni yoq qilish qurulushi ikenliki besh qoldek éniq. Shuning üchün hazirqi bu tutqun herikiti alliqachan diniy sahediki kishilerni qolgha élish da'irisidin halqip ketti. Shunga hazir biz kompartiyening siyasetlirige qarita öz sadaqitini dégendek ipadiliyelmigen kishilerning, hazirqi tutqun herikitige yaxshi maslashmighan kishilerning, atalmish ‛ikki yüzlimichi‚ hökümet xadimlirining köplep tutqun qiliniwatqanliqini körmektimiz. Chünki bu kishilerning hemmisila kompartiyening siyasetlirini ‛yéterlik‚ derijide himaye qilmighan. Yene kélip hazir chet'el bilen alaqisi bolghan kishilermu köplep tutqun qiliniwatidu. Bu bolsa Uyghurlarning tashqi dunya bilen bolghan alaqisini üzüp tashlash urunushidin bashqa nerse emes. Démek, mushularning hemmisi hazirqi tutqunning diniy sewebtin emeslikini körsitip turmaqta.”

Maqale aptorining qarishiche, bu xil hadisining deslepki shekli xitay xelq azadliq armiyesi 1949-yili Uyghurlar diyarini ishghal qilghanda, shuningdek uningdinmu ilgirirek bolghan 1930-yillardiki zor basturushta bir qétim körülgen. Chéx jumhuriyitidiki Uyghurshunas öndréy klémis bu heqte toxtilip “Mushu yosunda serxillerni yoqitiwetkende bir pütün milletni bashqurush ongaygha chüshidu. Hakimmutleq sistéma berpa bolghan haman uning birinchi bolup qilidighan ishi ziyaliylarni yoqitish” deydu. Réychil xarrisning pikriche, hazirqi Uyghur jem'iyiti duch kéliwatqan paji'elerning sewebini éniq chüshinishte xitay re'isi shi jinping ijra qiliwatqan hakimmutleqliq hemde uning sholisidiki “Chong shahmat taxtisi” ni nezerge élish muhim iken.

U bu heqte mundaq deydu: “Méningche, yéqindin buyan shinjangda otturigha chiqiwatqan bu özgirishlerge shi jinpingning pütkül xitay miqyasida özining mutleq kontrolluqini emelge ashurush arzusi, shi jinpingning pütkül xitay tewesidiki diniy pa'aliyetlerni öz kontrolluqida tutush xahishi, shuningdek shinjangning u bash bolup ijra qiliwatqan ‛bir belwagh bir yol‚ qurulushidiki pewqul'adde orni qatarliq keng da'iridiki mezmunlar boyiche qarishimiz lazim, dep qaraymen. Bolupmu shinjang rayoni mezkur ‛bir belwagh bir yol‚ qurulushidiki achquchluq rayon. Shunga bundaq bir rayonda xitay kompartiyesining mutleq hökümranliqini ishqa ashurush hemde buninggha qarshi bolushi mumkin bolghan herqandaq amilni yoq qilish ular üchün bekmu zörür.”

Yüzligen, minglighan Uyghur ziyaliysini tutqun qilishning otturigha chiqishini beziler “Xitay hökümitining xitay dölitini Uyghurlarning qelb töridin orun alghuzush urunushi emelge ashmighanliqi sewebidin kélip chiqqan zorlash herikiti” dep qarawatqan bolup, emdi buningdinmu qattiq bolghan zorlash charilirining otturigha chiqishi texmin qilinmaqta iken. Emma proféssor gardnérning pikriche, xitay hökümiti meyli qandaq wasitini ishqa sélishidin qet'iynezer zorluq wasitisi arqiliq insanlarning pikrini özgertish urunushi axirqi hésabta meghlup bolidiken.

U bu heqte mundaq deydu: “Emma méningche, buning netijisi del eksiche bolidu. Bu bolsa mundaq ikki xil shekilde bolushi mumkin: biri, lagérning sirtidiki kishiler bu halni körgendin kéyin yürek'aldi bolup kétidu, ularni qorqunch chirmiwalidu. Emma bu ularni hökümetni yaki hazirqi hökümranliq sistémisini téximu yaxshi köridighan bolup kétidu, dégenliktin bésharet bermeydu. Ikkinchisi, lagérgha qamalghan kishiler we ularning a'ilisi rohiy jehettin bekmu éghir zerbige uchrap kétidu. Bu zerbining tesiri belkim ularning pütkül hayat musapisige yandiship kélishi mumkin. Yene kélip bu zerbe sewebidin bir qatar normalsizliq kélip chiqidu. Hökümet bolsa bu kishilerni ‛qutquzuwalghanliqi‚ yaki ‛qoghdap qalghanliqi‚ heqqide wez éytidu. Ilgiriki waqitlarda dindar kishilerdin gumanlinish, siyasiy qarashqa ige kishilerdin gumanlinish, zorluq sheklide inkas qayturghanlardin gumanlinish ewj alghan bolsa emdilikte tolimu gheyriy we yétekchi idiyesi xata bolghan siyasetler otturigha chiqiwatidu. Bu siyasetler kishilerning teshekkürini özgertishni meqset qilghan bolsimu aqiwet meghlup bolushtin bashqa netije élip kélelmeydu.”

Melum bolushiche, nöwette Uyghur diyaridiki siyasiy basturush herikiti “Diniy esebiylik” we “Ikki yüzlimichilik” ke qarshi turush namida dawam qiliwatqan bolup, ili oblastliq islam dini jem'iyiti partguruppisining sékrétari mesumjan memurning “‛ikki yüzlimichiler‚ ning warisini késip tashlash, yiltizini késip tashlash, alaqisini késip tashlash, menbesini késip tashlash lazim,” dégen sho'ari buningdiki eng tipik bayanat bolmaqta iken.