Xitayning Uyghur tébabitini “Méning” qiliwalalmasliqidiki seweb nede?

Xitay hökümiti Uyghur tébabitini “Milliy tébabet” namida “Junggo tébabitining bir qismigha aylandurush” pilanini qedem basquchlar bilen élip bériwatqan bolsimu, emma Uyghur hékim-höküma we téwip hemde dorigerler birdek, “Xitay, shanliq tarixqa ige Uyghur tébabitining tereqqiyatini tosqunluqqa uchratsimu, méning qiliwalalmaydu” dégen ishenchte. Undaqta Uyghur tébabet kesip igilirining bu chüshenchisining hékmiti néme? xitay hökümiti zor meblegh we küch bilen sistémiliq ilgiri sürüwatqan Uyghur dorigerlik bayliqini monopol qilish, Uyghur tébabitini xitaylashturup yoq qilishqa urunuwatqan bir shara'itta, Uyghur tébabetchilikining yenila xasliqini saqlap qalalishidiki qudret we xasiyet nede? bu heqte Uyghur hékimlar özidiki bu xil ishenchining, xitay tébabiti bilen Uyghur tébabitining menbe we nezeriye jehetlerdiki zor perqtin kelgenlikini otturigha qoyushidu.

Uyghur tébabetchiliki uchrawatqan xiris we tehditler her tereplimilik bolmaqta. Xitay hökümiti Uyghur tébbiy dorigerlik bayliqidin paydilinip bazar tépish yollirini ichish üchün, xitay meblegh saylighuchilarning Uyghur tébabet téxnika we rétséplargha ige bolushigha türtke bolidighan siyasetlerni yürgüzmekte. Yene bir tereptin Uyghur tébabitini “Milliy tébabet” namida xitay tébabitining bir qismi qilish üchün Uyghur en'eniwi tébabet dorilirining namidin tartip rétséplarghiche xitayche atashni telep qilip, Uyghur tébbiy mektep we shipaxanilarnimu asta ‏-asta xitaylashturuwatqanliqi melum.

Amérikidiki washin'gton doxturxanisining tébbiy xadimi, Uyghur aptonom rayonluq Uyghur tébabet doxturxanisining sabiq doxturi doktor jür'et obul ependi, gerche nöwette Uyghur tébabet kespi xirislargha uchrap zor xorawatqan bolsimu, xitayning, en'eniwi tébabetchilik kespidin ibaret bir ilimnimu siyasetke baghlap, uni xitay tébabetchilikining bir qismi qilip körsitishtek eqilge muwapiq bolmighan bir siyasiy gherizining héchqachan emelge ashmaydighanliqini bildürdi. Uning chüshendürüshige qarighanda, chünki xitay tébabiti bilen Uyghur tébabitide melum oxshashliqlar bolsimu, kélish menbesi, tarixiy asasi pütünley qarshi yönilishte, xitay tébabiti sherqiy jenub asiya rayonini menbe qilip barliqqa kelgen bolsa, Uyghur tébabitining menbesi girik, ereb-pars, ottura sherq, iran medeniyetlirining jughlanmisi we öz alahidiliki bilen mujessemlep barliqqa kelgen. Oxshimaydighan ikki sistéma. Uyghur tébabitining nezeriyewi asasidimu xitay tébabiti bilen tüp perqler bar. Bu perqlerdin ötmey turup xitay uni junggo tébabitining bir qismi qiliwalalmaydu. Ilimgha yalghanchiliq qilghili bolmaydu, ilim siyasetke baghlinidighan nerse emes, siyasiy gherezde Uyghur tébabitige buzghunchiliq qilish bilen uni yoq qiliwételmeydu. Uyghur tébabitining hazirghiche dawamliship kélishidiki seweb, tébabet kespining ustazdin shagirtqa ötüshi, Uyghur tébabet mektepliri we ustazlirini qedirlimigende, bu kesipning toghra dawamlishishi tes.

Xoten shehiride eng dangdar ustilardin telim alghan we Uyghur dorigerlik kespiy karxanisi qurghan bolsimu, xitay hökümitining tosqunluqigha uchrap, shirkiti weyran bolghan bir doriger türkiyedin ziyaritimizni qobul qilip, bir qisim téwip we dorigerler da'irilerning xitay hökümitining Uyghur tébabitining en'enisige xilap siyasetlirige naraziliq bildürüp, Uyghur tébabitini qoghdashni telep qilip yazma teleplerni otturigha qoyghan bolsimu, netijisi bolmighanliqini bildürdi. Bu karxanichi téwip özining ustazliriningmu, kesipdashliriningmu tosqunluq we ziyankeshliklerge uchrap bu kesiptin siqip chiqiriliwatqanliqini bildürdi. Uning körsitishiche, Uyghur tébabiti dorigerlikining en'eniwi ewzelliki we xasiyiti uning Uyghur diniy we insaniy exlaqi bilen yughurulghanliqida. Halbuki, xitay da'irilirining Uyghur tébabet ilminimu xitaylashturushi, dinni cheklishi, tejribilik, inawetlik hékimlerge bésim qilishi bilen, Uyghur milliy we diniy exlaqi terbiyisi bilen Uyghur qedimiy tébabet kespi bir gewde qilin'ghan en'eniwi tébabet minuti tosqunluqqa uchrap, xitay tébabiti bilen birleshtürülgen tébbiy mektepler xitaylar teripidin bashqurulidighan bolghachqa, Uyghur tébabiti iman bilen yughurulghan en'eniwi kespiy exlaq mizanliridin ayrilip qalmaqta. Bu bolsa Uyghur tébabiti we dorigerlik kespi yüzliniwatqan eng zor tehdit.

Xitay da'irilirining Uyghur shipaxana, tébabet doxturxanilirida rétsép we di'agnoz atalghulirini xitayche qollinish mejburiy omumlashturuwatqanliqi melum. Ilgiri Uyghur tébabet kespige ishtiyaq baghlap, meshhur téwiplarni ustaz tutup ögen'gen, hazir türkiyede bu kespini dawamlashturuwatqan bir Uyghur téwip, xitayning yéqinqi yillarda Uyghur tébabitini xitay tébabetchilikining bir qismi qilip körsitish üchün, barliq Uyghur tébabitige da'ir kitab, matériyallarda shu nuqtini gewdilendürüp, meyli rétsép we bashqa her qandaq matériyallarni özgertiwatqanliqini, xitayning tébabetchiliki bilen Uyghur tébabetchilikide nezeriyewi jehettiki zor perqler bolsimu, uni özining tébabitining bir qismi qilish üchün pütünley monopol qiliwatqanliqini bildürdi. U, Uyghur tébabetchilikide dorilarning tebi'iti, shey'ilerning xaraktérining ayrilishimu xitay tébabiti nezeriyesidikidin tüp perqlerge ige ikenlikini sherhlep, yangaqni Uyghur tébabitide quruq issiq dep höküm qilin'ghan bolsa, xitay tébabitide uni quruq soghuq dep hésablaydighanliqini misal qilip körsetti.

Nöwette türlük bésim tüpeyli, yéqinqi yillarda Uyghurlar ichidiki bir qisim inawetlik we imkaniyiti bar téwip hem dorigerler türkiyege kéliwatqan bolup, istanbulning Uyghurlar köprek olturaqlashqan zeytinburnu rayonidila Uyghur tébabiti bilen shughulliniwatqan 7, 8 Uyghur bar iken. Buning bilen nöwette türklermu en'eniwi Uyghur tébabet doriliri bilen bara-bara tonushuwatqan bolup, Uyghur tébabetchilikining türkiyede tarixiy asasiy barliqini otturigha qoyghan bu téwip, Uyghur tébabitining bara -bara türkiyege we türkiye arqiliq meblegh we téxnika bolghan shara'itta yenimu tereqqiy qildurup dunyagha yüzlendürüsh éhtimaldin ümidi barliqini bildürdi.