Türkiyede Uyghur tébabiti we dorigerlikining hazirqi ehwali we kelgüsi istiqbali
2023.07.13

Uyghurlarning salametlik, tébabetchilik we dorigerlik bilen munasiwetlik sahelerde izdinishi nahayiti qedimi zamanlargha sozulidighanliqi melum. Uyghurlarmu mushu uzun tarixi jeryanida özige xas dawalash usulini yaratqan. Uyghur milliy tébabiti özige xas nurghun perqliq usulliri bilen sistémilashqan tébbiy ilim bolup künimizgiche yétip kelgen.
2016-Yili xitay hökümitining irqiy qirghinchiliq siyasiti bilen bashlan'ghan Uyghur élidiki zor tutqunda Uyghur tébabiti we dorigerliki kespi bilen shughullinip kelgen we uning ewladtin-ewladqa dawam qilishigha töhpe qoshup kéliwatqan Uyghur tébabiti sahesidiki bir qisim téwiplarmu tutqun nishani bolghanidi.
Uyghur tébebet dorilirini ishlepchqarghan ataqliq doktor xalmurat ghopur ene shu tutqun qilinip qattiq jazalan'ghan Uyghur doxtorlirining wekilidur.
Uningdin bashqa Uyghur en'eniwi dorigerlik sahesining asta-asta xitay karxanilirining qoligha ötüp kétishi bilen Uyghur tébabet dorilirini xitay shirketliri özliri ishlepchiqirip, bu saheni monopol qilish ehwali kélip chiqqanidi. Buning bilen Uyghur tébabiti bilen shughullinidighan we öz aldigha dawalash orni achqan we dora ishlep chiqarghan Uyghur téwiplar weyran bolushqa, beziliri chet'ellerge chiqip kétishke duch kelgen.
Uyghur élidin xitay da'irilirining herxil cheklimisi bilen chet'elge chiqip hayatini we kespini chet'elde dawamlashturuwatqan Uyghur téwipliri bu ehwalidin bek bi'aram bolmaqta we buni hel qilish yolliri üstide izdenmekte. Nöwette, türkiye Uyghur tébabiti bilen shughullan'ghuchi Uyghur téwipliri köprek orunlashqan memliket bolup, istanbul we bashqa sheherlerde bir qisim Uyghur téwipliri, dorigerlirining öz pa'aliyetlirini dawamlashturuwatqanliqi, ularning Uyghur tébabitini téximu kücheytish üchün tirishiwatqanliqi melum.
Ene shundaq izdiniwatqanlar qatarida türkiyediki Uyghur tébabetchiliki kespidiki töhpikarlardin shemshinur abdughopur we türkiyede tughulup yétiship chiqqan yéngi ewlad téwiplardin aslinur tümtürkmu bar.
Undaqta türkiyede Uyghur tébabitidiki en'eniwi dorilarning ishlinishi, bularning ruxset qilinip bimarlargha ishlitilishi we Uyghur tébabitining ehwali qandaq? dégen mesililer otturigha qoyulushi mumkin. Bu mesililer heqqide xotendiki Uyghur tébabetchiliki aliy téxnikomini püttürüp, xotende 20 yilidin köprek téwipliq qilghan, 2010-yili türkiyege kélip türkiyede öz kespini kespini dawam qiliwatqan we Uyghur tébabiti we dorigerliki heqqide kitab yéziwatqan tejribilik téwip shemshinur abdughopur xanim jawab berdi.
U sözide, türkiyede Uyghur tébabet dorlirining téxi resmiy patént hoquqigha érishmigenliki, lékin 200 ge yéqin dorining türkiye hökümet da'iriliridin qoshumche dora yaki qoshumche ozuqlandurush maddisi nami astida ruxset élish arqiliq ishlitilip kéliwatqanliqni bildürdi.
Aslinur tümtürk xanimning déyishiche, Uyghur tébabet dorilirining xam maddisining hemmisi türkiyede tépilmaydiken. U, Uyghur téwipilirining bezi kemchil dorilarning xam maddilirini türkiyede yétishtürüp toluqlap bimarlarni dawalawatqanliqini tekitlidi. Uyghur téwiplarning yaxshi netijilerge érishkenlikini bildürdi.
U öz köz qarishini mundaq otturigha qoydi: “Türkiyede téwiplirimiz, Uyghur milliy tébabiti dorilirini ishlepchiqiridu. Ular pütün küchi bilen ishlepchiqirishqa tirishiwatidu. Biraq, dorilarning xam maddisining hemmisi türkiyede tépilmighan yaki östürülmigechke, ular ottura asiyadin, pakistan, hindistan, sherqiy türkistan, xitay, misir qatarliq yerlerdin kélidu. Téwiplirimiz, bezi dorilarning xam maddilirini türkiyede yétishtürüshke tirishiwatidu. Kemchil xam maddilarni mushundaq toluqlawatidu. Hemde téwiplar hazirqi shara'itta köp tirishchanliq körsitish arqiliq bimarlarni Uyghur milliy doriliri bilen teminlewatidu. Dora ishlitishke ruxset élish mesilisige kelsek, ruxsetni déhqanchiliq ministirliqi yaki sehiye ministirliqidin élish kérek. Buning bezi shertliri, tertipler we jeryanliri bar. Peqet bu shertlerge toshqan dorilarni bimarlargha qoshumche toluqlima sheklide ishliteleymiz. Yaki ularni ishlitishke yol qoyidu. Elwette, dorining ichidiki madda bek muhim. Miqdarimu intayin muhim. Bu nuqtida, gerche bezi dorilarda mesile bolsimu, emma ammigha bergili bolidighan köp süpetlik dorilar bar”.
Shemshinur abdughopur xanim Uyghur dorilirini tawarlashturup iqtisadiy menpe'et élish bilen bir waqitta, Uyghur milliy tébabet dorilirining saqlap qélishqa ehmiyet bérishning bek zörür ikenlikini tekitlidi. Buning üchün dorilarning Uyghurche isim bilen yasilip bazargha sélinishi kéreklikini, qisqa waqit ichide türkiyede Uyghur tébabiti we dorigerliki heqqidiki kitablarning türkchige terjime qilinishi we Uyghur tébabitini we dorigerlikini ögitidighan sistémiliq mekteplerning échilip yéngi ewladlargha milliy tébabetni ögitish kéreklikini ilgiri sürdi. U yene bularni qilish üchün türkiyede shara'it we imkanlarning barliqini tekitlidi.
Aslinur tümtürk xanim Uyghur tébabiti we Uyghur doriliri esirler boyi we sinaqlardin ötkenliki we türkiyedimu tereqqiyat istiqbali barliqini bildürüp mundaq dédi: “Uyghur milliy téabiti üchün türkiyede purset barmu dégen mesilige kelsek, elwette, yaxshi pursetler bar. Mundaqche éytqanda, zamaniwi tébabet emeliyette Uyghurlarning en'eniwi tébabitige qarighanda bek yéngi. Bashqiche qilip éytqanda, biz Uyghurlarning en'eniwi milliy tébabitimiz téximu ishenchlik we téximu paydiliq, köp sinaqtin ötken dep qaraymiz, chünki u Uyghur tébabiti we Uyghur doriliri esirler boyi sinaq qilin'ghan we sinaqlardin ötken. En'eniwi milliy tébabetni, zamaniwi tébabetke sélishturghanda téximu köp da'irini öz ichige alidu. Yeni köp xil dawalash usulliri bar. Shunglashqa, u bizge bir xildin köp xil tallash pursiti béridu. Yeni bizge köp xil ewzellik bilen teminleydu. Biz dawalash usullirini tejribilirimiz bilen bilimiz. Dawalash usuli we dorilar köp xil bimarlargha shipa bolalaydu. Mehsulatliri köp xil bolidu. Shunga biz qisqa waqitta ünümlük netijige érisheleymiz”.
U sözining axirda Uyghur tébabet dorilirining xam eshya pishshiqlap ishlesh usullirining pütünley yéshilliq ölchimige mas bolushi, bularning tébbiy ösümlüklerdin yasilishi we ximiyelik madda qollinilmasliqi bilen türkiyediki bimarlarni alahide jelp qilidighanliqini tekitlidi. U, türkiyede Uyghur tébabet dorilirining istiqbalining bek yaxshi bolidighanliqni ilgiri sürdi.