Yaponlar: Uyghurlar xitaylarning öz tupriqidin tézrek ghayib bolushini oylaydu

Yéqinda yaponiyede “Xitay tetqiqati” zhurnilida kolléktip neshrge teyyarlan'ghan “Uyghurlarning milletchiliki” serlewhilik maqale élan qilin'ghan. Maqalide xitay dölitining Uyghur élide yürgüzüwatqan türlük siyasetliri, Uyghurlarning bu siyasetlerge qarshi naraziliq heriketliri üstide etrapliq tekshürüsh élip bérilghan.

Maqalide, xitay hökümitining Uyghur élining jenubini güllendürüsh üchün salghan iqtisadiy meblighi heqqide toxtilip, bu heqte mundaq bayan qilghan: xitay kompartiyisining merkizi komitétining 16-nöwetlik yighinida xitay merkizi hökümiti Uyghur élige bolghan bir qatar yéngi siyasetlerni belgilidi. Uyghur éli üchün belgilen'gen bu siyasetler Uyghurlargha iqtisadiy nep ekelmestin, belki ularning yelkisidiki siyasiy bésimlarni éghirlatti. Xitay re'isi xu jintaw xelq iqtisadini yuqiri kötürüsh, xitayche sotsiyalizmni qurush, jem'iyet tereqqiyatini ilgiri sürüshtin ibaret ulughwar sho'arlarning arqisida Uyghur élige yardem berdi. Emma sélin'ghan mebleghler namrat Uyghurlar üchün emes, ishlepchiqirish qurulush armiyisi yeni bingtu'en'ge, köchmen xitaylarning tereqqiyatigha sélin'ghan meblegh idi. Bu rayondiki Uyghurlar namratchiliqtin qutulalmay, ürümchi qatarliq chong sheherlerge jan baqqili qachti. Xitay merkizi komitéti az sanliq milletlerni güllendürüsh, tereqqiy qildurush dégenni, éghizidila dep qoyup, emeliyette ularning güllinishini we tereqqiy qilishini peqetla xalimaytti. Uyghur élining jenubida toqquz yilliq mejburiy ma'aripni yolgha qoyup, Uyghur oqughuchilarning xitay tilini öginishini teshwiq qilip, Uyghur ma'aripini xitaylashturup, Uyghur tilini ma'arip sépidin siqip chiqirish niyitide bir qisim Uyghur oqughuchilarni xitay ölkiliridiki xitay mekteplirige yötkep,ularning xitay dölitini köprek chüshinishini, wetenperwerlik idiyisini östürüshni meqset qildi.

Maqalide, xitay hökümitining Uyghur élide élip barghan tereqqiy qildurush, güllendürüsh siyasitining netijisining qandaq aqiwetlerni élip kelgenliki toghrisida bundaq déyilgen: xitay hökümitining Uyghur élige salghan mebleghlirining netijisi yaxshi bolmidi. Jem'iyet tinchlanmidi, yeni buning misali, 5-iyul ürümchi weqesi idi. Xitayning éytqinidek iqtisad, ma'arip güllen'gen, xelq bayashat yashawatqan ürümchide xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan siyasitige qarshi Uyghurlar özlirining naraziliqlirini bildürdi. Ürümchi weqesidin kéyin xitay hökümiti yene teptartmastin Uyghur élide jem'iyet inaq, milletler ittipaq dep teshwiq élip bériwatidu. Uyghur élidiki metbu'atlarni bashqurushni qattiq kontrol qiliwatidu. Uyghur élide zadi néme ish yüz bériwatidu, hazirche éniq bilgili bolmaydu.

Maqalide, Uyghur élidiki xitaylar bilen Uyghurlarning jem'iyettiki ornini sélishturush arqiliq ishsiz yashlarning ümidsizlik ichide yürgenlikini mundaq teswirligen: Uyghur élidiki néfit, gaz shirketliri, sana'et karxanilirining hemmisi pütünley hazir ishlepchiqirish qurulush armiyisining qolida, bu yerdiki xizmetlerge Uyghurlarning kirip xizmet qilishi mumkin emes. Xitaylar Uyghurlarni xizmetke élish emes, hazir ularni közge élipmu qoymaydu. Öz tupraqlirida ish tapalmighan Uyghur yashlirining xitay ölkilirige bérip xizmet tépishi esla mumkin emes. Xitaylar hazir Uyghur élide Uyghur tilini ma'arip sahesidin alliqachan yoq qildi. Uyghur élidiki hökümet, ma'arip, sana'et we iqtisad dégenlerning hemmisi xitaylarning monopolluqigha ötüp boldi.

Maqalide, tarixtiki Uyghurlarning qurghan jumhuriyetliri, ümidke, ishenchige tolghan Uyghur xelqining tarixtiki bu jumhuriyetlirini yene qaytidin qurushi üchün élip bériwatqan milliy heriketliri heqqidimu qisqiche mundaq eslime bérip ötken: 20-esirning béshidila ikki qétim jumhuriyet tikligen Uyghurlar, köpligen musteqilliq küreshlirini élip bardi. Uyghur xelqi xitay hakimiyiti bu zémin'gha qedem qoyghandin béri izchil halda özlirining heq-hoquqini, musteqilliqini qolgha keltürüsh üchün, musteqilliq herikitining awazini anglitip dawamlashturup kéliwatidu. Uyghur zéminida nurghunlighan weqeler yüz berdi. 1985, 1988- we 1989-yilliri arqa-arqidin ürümchide namayishlar élip bérildi. 1985-Yili Uyghur oqughuchilar démokratiye, erkinlik üchün namayish élip bérip, öz aldigha hökümet qurush, xitayning Uyghur élide élip barghan köp qétimliq atom siniqigha,pilanliq tughut siyasitige we shundaqla xitayning köchmen yötkesh herikitige qarshiliq bildürüp, öz naraziliqini ipadilep namayish élip barghan. 1989-Yili may éyidiki namayishta bolsa, Uyghurlar ürümchide xitay hakimiyitining Uyghurlarning diniy étiqadigha haqaret keltüridighan kitabni neshr qilghanliqi üchün naraziliq bildürüp namayish élip barghan. 1990-Yili aprél éyida Uyghur élining aqtu nahiyisining barin yézisida xitaygha qarshi Uyghurlarning keng kölemlik qoralliq musteqilliq herikiti yüz berdi. Shu qétiqliq weqede xitay hökümiti ikki yüz neper Uyghurni étip öltürgen. Ikki ming neperdin oshuq Uyghurni qolgha alghan. Xitay hökümiti hazirmu dawamliq halda “Sherqiy türkistan islam partiyisi” xitaygha dawamliq hujum qiliwatidu, ularning elqa'ide térrorluq teshkilati bilen munasiwiti bar dep, Uyghurlarning milletchilirini, diniy kishilirini térrorluqqa baghlap ularni jazalap basturmaqta. Ilghar pikirlik ziyaliylarni tenqid qilmaqta. Mesilen, 1980-yillarning axirida Uyghur élide Uyghur tarixchisi turghun almasning “Uyghurlar” namliq kitabi neshr qilinip,Uyghurlarning söyüp oqushigha érishken, bu kitabni xitaylar milletchilikni terghib qildi dep aptorni nezerbend astigha élip, kitabini tenqid qilghan.

Maqalide, xitay hökümitining Uyghurlarning bir yerge jem bolup, medeniy pa'aliyetlerni élip bérishining asasen dégüdek cheklen'genlikini mundaq bayan qilghan: Uyghurlarning medeniy, eneniwiy pa'aliyetlirining hemmisini xitaylar musteqilliq herikitining teshwiqat pa'aliyiti dep qarap, Uyghurlardin ensirep bundaq pa'aliyetlerning ötküzülüshige ruxset bermeydu. Meyli qaysi xildiki Uyghur milletchiliri bolsun, ular xitay hakimiyitining balduraq zawalliqqa yüzlinip, Uyghur tupriqidin tézrek ghayib bolushini oylaydu.

Yaponiyediki Uyghur ziyaliysi doktor turmuhemmet hashim Uyghur milletchiliki heqqide özining qarashlirini bayan qildi.

Awaz ulinishidin tepsilatini anglang.