Xitay hökümiti Uyghurlargha qarshi teshwiqatni kéngeytiwatqanda dunya Uyghurlarni untudimu?

Nöwette bir qisim mutexessisler “Xitay hökümiti xelq'ara jama'et pikrige tesir körsitip, özining shinjang heqqidiki bayanlirini omumlashturushta muweppeqiyet qazan'ghan bolsimu, emma dunya jama'iti xitayning esebiylikini we insaniyetke qarshi sadir qilghan jinayitini jazalashta meghlup boldi” dégen pikirni ilgiri sürmekte. Bolupmu islam döletlirining köpinchisining Uyghur irqiy qirghinchiliqi mesiliside xitay terepte turup Uyghurlarni yalghuz qoyghanliqi buningdiki eng chong misallardin bolup kelmekte.

Yéngi déhlidiki jewaharlal néhru uniwérsitéti xelq'ara tetqiqat fakultéti ottura asiya tetqiqat merkizining oqutquchisi, piroféssor mahésh ranjan débata (Mahesh Ranjan Debata) hindistandiki oqurmenliri eng köp bolghan gézitlerdin “Tunji pochta” gézitide élan qilghan “Xitay keng kölemlik teshwiqat qoshunini seperwer qilghanda, dunya Uyghur dewasini untup qaldi” mawzuluq maqalide mana mushu qarash algha sürülidu. Doktor mahésh ranjan débata radiyomiz ziyaritini qobul qilghanda xitay hökümitining Uyghurlargha qarshi basturush siyasetliri we dunya miqyasida Uyghur dewasigha qarshi dawam qilduruwatqan keng kölemlik teshwiqat oyunliri heqqide söz qilip mundaq dédi:

“Xitay yéqinqi yillardin buyan nahayiti küchlük teshwiqat élip barmaqta. Ular teshwiqat arqiliq Uyghur mesilisining rezil küchler, bölgünchilik, ashqunluq we térrorluqqa qarshi turush mesilisi ikenliki köplep bazargha saldi. Shunglashqa Uyghur mesilisi xelq'arada zor diqqet qozghiyalmidi. Xitay hökümiti Uyghurlargha qarshi keng kölemlik teshwiqat qoshunini xitaydila seperwer qilip qalmastin, özining siyasiy, iqtisadiy we herbiy tesirini ishqa sélip pütün dunyada Uyghurlargha qarshi keng kölemlik teshwiqatni emelge ashurmaqta”.

Doktor mahésh ranjan débataning bildürüshiche, xitay hökümiti Uyghurlar we ularni qollighanlargha qarshi turush hemde xelq'ara jama'et pikrini toplash üchün xitay dölet ishliri mehkimisi uchur ishxanisining namida bir qanche aq tashliq kitab tarqatqan؛ dunyaning her qaysi jayliridiki tenqidchilerni jimiqturush üchün ghayet zor adem küchi we diplomatiyeni ishqa salghan؛ islam dunyasining Uyghur élidiki musulmanlargha yardem qilmasliqi üchün islam döletliri bilen qoyuq siyasiy we iqtisadiy munasiwet ornatqan. Uning qarishiche, xitay hökümitining muhim istratégiyesidin biri bolsa oxshash pikirdiki dostane döletlerdin kelgen chet ellik “Eziz méhmanlar”, yeni siyasiyonlar, diplomatlar, axbarat xadimliri, alimlar, pa'aliyetchilerning barliq chiqimini üstige élip Uyghur élini ziyaret qildurush bolghan.

Undaqta dunyaning Uyghur qirghinchiliqini toxtitish üchün qilghan tirishchanliqida ilgirileshler boluwatamdu? xelq'ara jem'iyetning Uyghur qirghinchiliqini toxtitish tirishchanliqi meghlup boldimu? Uyghurlarning diniy qérindashliri bolghan musulmanlar, bolupmu musulman döletliri Uyghurlargha yardem qiliwatamdu? biz bu mesililer heqqidiki köz qarishini élish üchün mikrofonimizni siyasiy analizchi, doktor andérs kor (Anders Corr) gha uzattuq. U bu mesililer toghrisida toxtilip mundaq dédi:

“Dunyaning Uyghur qirghinchiliqini toxtitish üchün qilghan tirishchanliqida bir az ilgirileshler bolghan bolsimu, lékin bu hergiz yéterlik emes. Musulman döletlirige kelsek, irqiy qirghinchiliqqa qarshi turushta ularning hemmisining pozitsiyesi we tutqan yoli dégüdek xitay terepte boluwatidu, yeni ular xitaygha sétildi. Bu döletlerning xitay bilen bolghan sodisi nahayiti köp, ular bu sodining dexlige uchrishini yaki toxtap qélishini xalimaydu. Shunga musulman döletler Uyghur irqi qirghinchiliqini toxtitish jehette xitaygha qarshi küchlük pozitsiye tutmaydu. ‛yette dölet bashliqliri guruhi‚ (G7) gha tewe döletler, shundaqla yawropa ittipaqi qatarliq dunyadiki yette chong iqtisadiy gewdige tewe bolghan döletler Uyghur irqi qirghinchiliqini toxtitish jehette xitaygha qarshi küchlük pozitsiyede boluwatidu. Chünki ular xitayning soda jehette öch élishidin we xitayning éghir iqtisadiy bésimidin qorqmaydu.”

2019-Yili amérika we bir qisim yawropa döletliri b d t kishilik hoquq kéngishige xet yézip, Uyghur élidiki keng kölemlik tutup turush orunliri, jümlidin lagérlar mesilisige köngül bölüsh kéreklikini, shundaqla buni musteqil tekshürüsh chaqiriqini otturigha qoyghan idi. Misir, pakistan, se'udi erebistani qatarliq 37 islam dölitining bash elchiliri b d t munbiride mezkur musteqil tekshürüsh chaqiriqini qollashni ret qilipla qalmastin, belki aktipliq bilen uninggha qarshi chiqip xitayning Uyghurlargha qaratqan wehshiy siyasetlirini qollash mezmunidiki birleshme mektupqa imza qoyghan idi.

Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi, doktor hénrik shajiwski (Henryk Szadziewski) xelq'ara jem'iyetning Uyghur qirghinchiliqini toxtitish üchün charsiz qiliwatqanliqini ilgiri süridu. Uning qarishiche, hazir dunyaning heriket qilidighan waqti yétip kelgen bolup, buninggha körsitidighan héchqandaq bahanisi mewjut emes. U bu heqtiki ziyaritimiz jeryanida bu mesile toghrisida toxtilip mundaq dédi:

“Xelq'ara jem'iyetning Uyghur qirghinchiliqini toxtitish tirishchanliqi meghlup boldi. Némishqa shundaq deymiz, dégende bu yerdiki ölchem bu tirishchanliqning netijisi bolghan yaki bolmighanliqida. Xitaydiki Uyghurlarning ehwalida héchqandaq özgirish bolghini yoq. Irqiy qirghinchiliq éniqla oxshimighan shekillerde dawam qiliwatidu. Xelq'ara jem'iyet buni toxtitish üchün charisiz qéliwatidu. Xelq'ara jem'iyetning körsetken tirishchanliqi Uyghurlarning insaniyetke qarshi jinayetke duch kélishini tosup qalalmidi. Hazir bizde irqiy qirghinchiliqqa a'it nurghun höjjetler bar. Hazir dunyaning heriket qilidighan waqti keldi. Qolimizdiki höjjetlerde bilishke tégishlik barliq nersiler bar. Xelq'arada tesiri bolghan teshkilatlar yaki hökümetler bu irqiy qirghinchiliqtin xewirimiz yoqken, déyelmeydu. Hemmisining xewiri bar”.

Melum bolushiche, nöwette xitay hökümiti b d t kishilik hoquq aliy kéngishining Uyghurlar heqqidiki doklati yaki gherb döletliri Uyghurlar mesilisi tüpeylidin élan qilghan xitaygha qarshi jaza tedbirlirige perwa qilmastin Uyghurlargha qarshi basturushni dawam qilip kelmekte. Shu sewebtin barghanséri köp mutexessisler “Xitayning künséri éship méngiwatqan xorikini peskoygha chüshürüsh we ular sadir qiliwatqan insaniyetke qarshi bu jinayetlerni üzül-késil toxtitish üchün dunyadiki adaletni himaye qilghuchi döletler bir yengdin qol chiqirip ish körmise bolmaydighan derijige bérip yetti” dep qarawatqanliqi melum.