Uyghurlar: éghir zulum, achchiq ré'alliq aldidiki küresh we ümidler

Xelq'ara jem'iyetning bésimi bilen taylandtiki 48 Uyghurning xitaygha qayturulushi waqitliq kéchiktürülgen.

Uyghurlar ötken 70 nechche yilda izchil yosunda xitayning türlük zulum we bésimliri astidiki japaliq muhitta hayatini saqlap kelgen. Uyghur élidiki irqiy qirghinchiliq, milliy medeniyet we diniy étiqadqa bolghan basturushlar, shundaqla kishilik hoquqqa qiliniwatqan depsendichilikler alliburun xelq'araning diqqitini qozghighan muhim mesililerning birige aylandi. Halbuki, xelq'araning Uyghurlar mesilisige bolghan diqqet we endishilirige mas halda, mesilini hel qilish yolidiki emeliy heriketliri yéterlik bolmidi. Bu ehwal Uyghurlarning xelq'ara siyaset sehniside chetke qéqilish we yardemsiz qélishigha seweb bolmaqta. Bolupmu 40 neper Uyghurning yéqinda tayland hökümiti teripidin xitaygha qayturulushi, Uyghurlarning yardemsiz we charisiz ré'alliqini yene bir qétim namayan qildi.

Nuttaphol Meksobhon/Prachatai via AP

Tayland hökümiti we menpe'etke tégishilgen insanliq

2014-Yili bir qanche yüz neper Uyghur xitaydin qéchip, taylandqa yétip barghinida, tayland saqchiliri teripidin tutqun qilin'ghanidi. Bulardin bir qismi türkiye qatarliq döletlerning yardimige ériship hayat qaldi. Yene bir qismi tayland türmisidiki japaliq shara'itlarda éghir késelliklerge giriptar boldi we hayatidin ayrildi. Ularning ichide kichik yashtiki balilarmu, yashlarmu we yashan'ghanlarmu bar idi. Bulardin eng axirida tayland türmiside qep qalghanliri 48 neper bolup, ulardin 40 nepiri 27-féwral küni xitaygha tuyuqsiz ötküzüp bérildi. Tayland da'iriliri bu Uyghurlarning “Öz ixtiyarliqi bilen wetinige qaytishni tallighan” liqini bildürgen bolup, Hetta xitaymu bu Uyghurlarni “Térrorluq guruhining qaymuqturushi bilen wetinidin qachqanlar” Dep izahat berdi. B d t kishilik komitétining aliy komissari wolkér türk taylandning bu qilmishini “Xelq'ara qanunlargha xilap” dédi. Amérikaning yéngidin teyinlen'gen tashqiy ishlar ministiri marko rubiyomu béyjing hökümitining Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet ötküzgenliki bilen taylandni qattiq tenqidlidi. Shundaqla kishilik hoquq depsendichiliklirige qarshi döletler we uchur wasitiliri, siyasiyonlar we pa'aliyetchiler tayland hökümitini tushmutushtin küchlük eyiblidi. Epsuslinarliqi, xitayning zulmidin qéchip, on yillarche türmide azab chékishke razi bolsimu, xitaygha qaytishni esla xalimighan bu Uyghurlar axirida rehimsizlerche xitayning alqinigha tashlap bérildi.

CCTV

Yillardin buyan Uyghurlarning xitay teripidin qandaq qismetlerge duchar qiliniwatqanliqi dunyagha sir emes idi. Jaza lagérlirigha qamash, térrorluq qalpiqi astida irqiy qirghinchiliq qilish, til, medeniyet, ma'arip we diniy étiqadlirini cheklesh qatarliqlarning hemmisi xelq'ara jem'iyet insanlarning heq-hoquqlirini qoghdashqa künséri ehmiyet bériwatqan bügünki dunya weziyitide yüz bergenidi. Gerche xitayning Uyghurlar üstidiki bu jinayetliri xelq'araning küchlük eyibleshliri, hetta iqtisadiy émbargolirigha uchrighan bolsimu, Uyghurlarni irqiy qirghinchiliqtin qutuldurup qalalmidi. Uyghurlarning xitaydin qéchip chiqalishi belki bu dunyadiki eng müshkül bir ish bolidighanliqi héchkimning xiyaligha kelmidi. Chünki bu qéchish Uyghurlarni özi we barliq uruq-tughqan, tonush-bilishlirini xeterge muptila qilipla qalmastin, belki yene qéchish jeryanidiki türlük müshkülatlargha tewekkül qilish, hetta ölüp kétishtek bedellerni telep qilatti. Dunyaning héchbir yéride birer insan pasport béjirish üchün, chet ellerge chiqish üchün Uyghurlardek bichare ehwalgha chüshüp qalmighanidi. Nurghun Uyghurlar mushundaq qéchish yollirida hayatidin ayrilghan, jesetliri natonush tupraqlarda qalghanidi.

Xitayning inkasi: xelq'araning arilishishigha qet'iy qarshi turush

Xitayning kanadada turushluq bash elchisi 1-mart küni bayanat élan qilip, kanada hökümitining bu 40 neper Uyghurning xitaygha qayturulushigha naraziliq bildürgenlikige inkas qayturdi. Xitay elchisi bayanatida, xitay hökümitining herqandaq shekildiki qachqunluq herikitige qarshi ikenliki, tayland hökümitining bu Uyghurlarni xitaygha ötküzüp bérishining xelq'ara qanunlargha uyghun ikenlikini bildürdi. Xitay yene, bu Uyghurlarning qanuniy heq-hoquqlirining toluq qoghdashqa érishkenliki, xitayning qanun döliti bolghanliqi, Uyghurlar yaki bashqa milletlerning xitayda iqtisadiy, ijtima'iy, medeniyet we siyasiy heq-hoquqlirining kapaletke ige ikenlikini tekitlidi. Halbuki, xitayning inkasi ademde özlüksiz so'al peyda qilatti. Yeni Uyghurlarning xitaydin qéchip chiqip, panahliq telep qilishini “Chégradin qéchish” dep atash؛ shundaqla bu Uyghurlarning hayatini qutuldurush üchün xitaydin qachqanliqini “Qanunsiz qilmish” dep katégoriyeleshtürüshning özila, xitayning Uyghurlar üstidiki jinayetlirini aqlash üchünlükini körsitip turuptu. Téximu qiziq yéri, xitay bu mesilini Amérikaning nöwette ijra qiliwatqan qanunsiz köchmenlerni qayturush mesilisi bilen sélishturup, öz qilmishining qanunluq ikenlikini ispatlimaqchimu boldi.

Uyghurlar: ümidsizlik we endishe ichide

Yéqinqi yillardin buyan tayland hökümiti xitaydin qéchip chiqqan Uyghurlarning hayat-mamatigha nahayiti zor tesir körsitip keldi. “Bankok pochtisi” ning 3-marttiki xewiride, tayland hökümitining 40 neper Uyghurni xitaygha ötküzüp bérishige bu Uyghurlarni qobul qilidighan üchinchi bir dölet bolmighanliqi seweb bolghanliqi körsitilgen. Emma bu taylandning “B d t ten jazasini cheklesh ehdinamisi” we “Xelq'ara mejburiy ghayib qilishtin xaliy bolush ehdinamisi” da üstige alghan mejburiyetlirini ada qilmighanliq, yeni xelq'ara qanunlarni depsende qilghanliqi hésablinidu. Taylandning Uyghurlarni xitaygha qayturup bérishi tunji qétimliq ish bolmighanliqi seweblik, xitaygha qayturulghan 40 Uyghurning bixeterliki küchlük endishe qozghishi tebi'iy. Gerche xelq'ara jem'iyet tayland hökümitini Uyghurlarni xitaygha qayturmasliqqa chaqirghan bolsimu, kishilik hoquq pa'aliyetchiliri we teshkilatlar bu Uyghurlarni qutquzup qélish üchün bar küchi bilen tirishchanliq körsetken bolsimu, lékin tayland hökümiti özining iqtisadiy we siyasiy menpe'eti üchün bu Uyghurlarning insanliq heqlirini bir yaqqa qayrip, ularni xitaygha rehimsizlik bilen qayturdi. Tayland hökümitining bu qilmishi, muhajirettiki Uyghurlarda cheksiz azab we ümidsizlik peyda qildi. Ejeba, bu Uyghurlar üchün dunyada panahlan'ghudek birer jay peqetla tépilmasmidi?

Thailand's Government Spokesman Office via AP

Derweqe, Uyghurlarning xelq'ara jem'iyetke bolghan naraziliqliri künséri küchiyishke bashlidi. Chünki Uyghurlar yillardin buyan xelq'ara jem'iyettin Uyghurlargha panahliq bérishni asanlashturushni telep qilip kéliwatqan bolsimu, lékin bu ishlar taki bügün'giche qolaylashqini yoq. Gerche bir qisim gherb döletliri bu mesilige köngül boluwatqan bolsimu, yene bir qisim döletler xelq'ara weziyettiki dawalghushlar tüpeyli, Uyghur mesiliside yenila xitaygha bash égish yaki süküt qilishni tallidi. Téximu muhimi, démek, xelq'araning kishilik hoquq mesilisidiki meydanining özgirishi, tebi'iy halda xitayning Uyghurlarni dölet halqip basturushigha téximu chong purset hazirlidi. Démek, Uyghurlardiki ümidsizlik we endishilerni del yuqiriqi bir qatar mesililer keltürüp chiqarghanidi.

Uyghurlar: özini ongshash we küreshni dawamlashturush

Dunyaning achchiq ré'alliqi Uyghurlarni öz teqdiri üstide qaytidin qarap chiqishqa mejbur qilmaqta. Téximu köp Uyghurlar tashqiy dunyaning yardem we diqqetlirining Uyghurlar mesilisini hel qilishqa yéterlik emeslikini chüshenmekte. Gerche japa-musheqqetler we xéyim-xeterler Uyghurlardin héch ayrilmighan bolsimu, lékin Uyghurlar yenila jama'etlishish, teshkillinish, ittipaqlishish arqiliq muhajirette özini saqlap qélishqa tirishmaqta. Gerche dunyaning rehimsizliki bilen xitayning qattiq basturushliri Uyghurlargha türlük xeter we bésimlar élip kéliwatqan bolsimu, hetta Uyghurlarning aldidiki yollar türlük-tümen qiyinchiliqlargha tolghan bolsimu, emma Uyghurlar peqet özini téz waqitta ongshap, qiyinchiliqni keynige tashliyalighandila, andin ümidwarliqni saqlap, hayat qélish imkanigha érisheleydighanliqini chongqur hés qilmaqta.

Xulase qilghanda, Uyghurlar duch kelgen irqiy qirghinchiliq, bésim we insanperwerlik kirizisini peqet xitay bilenla munasiwetlik bolmastin, belki pütkül insaniyetning rehimsizlikige baghlan'ghan bir mesilidur. Xelq'ara jem'iyetning Uyghur mesilisidiki qosh ölchimi, del xitayning Uyghurlar üstidiki irqiy qirghinchiliqni bügün'giche dawamlashturalishidiki eng muhim amildur. Xitayning taylandtin qayturulghan 40 neper Uyghur heqqidiki inkasimu bu teripini delillep turuptu. Halbuki, Uyghurlar mana mushundaq zulmetke tolghan bir dunyada, tiriship-tirmiship hayatliq yolini izdimekte. Meyli kelgüside qandaq bir teqdir Uyghurlarni kütüp turghan bolsun, ularning erkinlik we hörlük arzuliri, ghurur we adaletke bolghan intilishliri bu japaliq yolda haman dawamlishidu. Uyghurlar öz arzuliridin hergizmu waz kechmeydu. Chünki Uyghurlar dunyada adaletning muqerrer halda zulum we rehimsizlikler üstidin ghelibe qilidighanliqigha, qarangghu zulmettin kéyin güzel tangning Uyghurlargha haman bir küni quchaq achidighanliqigha sheksiz ishinidu!

[Eskertish: mezkur obzordiki köz qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]