Yaponiye zhurnili: xitay döliti Uyghurlarni haraq we tapancha bilen qorqutuwatidu

Yaponiyediki “Heptilik xewerler” zhurnilida élan qilin'ghan “Xitay döliti Uyghurlarni haraq we tapancha bilen qorqutuwatidu” namliq siyasiy analiz maqalisidin süretke élin'ghan.

Yaponiye shizuka uniwérsitétining proféssori ono akira yaponiyediki nopuzluq zhurnallardin biri bolghan, “Heptilik xewerler” zhurnilining 1-séntebirdiki sanida “Xitay döliti Uyghurlarni haraq we tapancha bilen qorqutuwatidu” namliq siyasiy analiz maqalisini élan qilip, keng oqurmenlerning küchlük diqqitini qozghidi.

Mezkur maqale, xitayning Uyghur musulmanlirining roza éyida roza tutushini cheklishidin ibaret bu xildiki diniy basturush siyasitige qarshi türkiyening her qaysi jaylirida kötürülgen xitaygha qarshi namayishlardin bashlan'ghan. Aptor türkiyede ötküzülgen xitaygha naraziliq bildürüsh namayishlirida hemmidin bekrek dunyaning we shundaqla yaponlarning diqqitini tartqini, istanbuldiki xitay konsulxanisi aldida élip bérilghan namayishta xitaygha bolghan ghezep-nepriti tolup tashqan amma xitay bayriqini köydürüsh bilen birge konsulxana ichige basturup kirmekchi bolghanliqi ikenliki heqqide toxtalghan. U maqaliside, namayishchilarning koréyelik sayahetchini xitaygha oxshitip uninggha hujum qilmaqchi bolghanliqinimu alahide tilgha alghan.

Maqalide, türkiyediki xitaygha qarshi namayishlar taza ewjige kötürülüwatqan bir peytte, oylimighan yerdin tayland hökümitining xelq'ara jem'iyetning bésimigha qarimay, xitay zulumidin qéchip taylandqa kélip panahlan'ghan yüz nechche neper Uyghurni béyjinggha qayturup bergenliki, türklerning we shundaqla muhajirettiki Uyghurlarning ghezipini qozghiwetkenlikini, shuning bilen teng her qaysi ellerde tayland hökümitige qarshi keng kölemlik naraziliq namayishlirining bashlan'ghanliqini bildürgen.

Proféssor ono maqaliside, néme üchün türkiye xelqi xitaygha qarshi naraziliq namayishlirini élip baridu? dégen so'alni otturigha qoyup, mezkur so'allargha özi birmu-bir jawab bérip, bu heqte etrapliq mulahize yürgüzidu.

Xitayning ramzan éyidiki Uyghurlarning diniy étiqadini depsende qilish siyasiti heqqide toxtalghan aptor, xotende yüz bergen bir weqeni misal qilip körsitip ötken. Uningda:“Sherqiy türkistanning jenubidiki xotende islami turmush örp-adetliri ichide yashawatqan Uyghurlarning roza tutushi omumyüzlük cheklinip, da'iriler ramzan éyida pütkül xizmetchilerni birdek chüshlük tamaq yéyishke we shundaqla haraq we piwa ichishke mejburlighan. Xilapliq qilghuchilarni xizmitidin boshitip jazalighan” déyilgen.

Aptor maqaliside:“Sherqiy türkistandiki Uyghurlar tinchliq bilen namayish ötküzse, ular térrorchi we milliy bölgünchi dep qarilip, xitay saqchiliri teripidin étip tashlinidu. Sherqiy türkistan tupraqlirida xitaylarning Uyghurlarni étip öltürüshi adettiki bir ishqa aylinip qalghan” deydu.

U maqaliside, xitay ölkiliride xitay puqraliri hökümetke qarshi her qandaq heriket élip barsimu, saqchilarning ulargha qaritip oq chiqirishining esla mumkin emeslikini,xitayning ichide yüz bériwatqan topilang we qarshiliq heriketliri Uyghur élidikidin nechche hesse köp bolsimu, biraq xitay hökümiti buni yoshurup ulargha bashqiche siyaset qolliniwatqanliqini ilgiri sürüp: “Siz, xitay taratqulirida hökümetke qarshiliq bildürgen we yaki namayish qilghan xitaylarning étiwétilgenliki heqqidiki xewerni kördingizmu we yaki anglidingizmu?” deydu.

Proféssor ono maqaliside, yéqinda öltürülgen Uyghurlar heqqide toxtilip, buningda iyul éyida shényang shehiride saqchilar teripidin étiwétilgen üch neper Uyghurni misal qilip,3-aydin hazirghiche jem'iy 25 Uyghurning saqchilar teripidin étiwétilgenlikini, merkizi shyanggangdiki xitay démokratik kishilik hoquq merkizining doklatigha asaslan'ghanda bolsa, bu yil 1-ayning otturiliridin 2-ayning otturilirighiche bir ay ichide jem'iy 46 Uyghurning öltürülgenlikini bayan qilghan.

U yene, xitayning izchil halda türlük iqtisadni güllendürüsh yalghan sho'arliri bilen Uyghurlarni aldap ichkiri ölkilerdin türkümlep köchmenlerni Uyghur éligha yötkewatqanliqini bayan qilip: “Béyjing ilgiri gherbni échish siyasitini yolgha qoyup Uyghurlarning iqtisadini güllendürüsh arqiliq ularni béyitmaqchi boldi. Kompartiye Uyghurlarning özige bolghan qarshiliq heriketlirini iqtisadiy perqtin kélip chiqqan dep qarap, ularni béyitish arqiliq özlirige mayil qilmaqchi boldi. Emeliyette gherbni échish siyasitide xitay köchmenlirini yötkidi we ularni bay qildi. Uyghur éli xitay köchmenliri teripidin talan-taraj qilinip, Uyghurlar téximu kembeghelliship ketti. Ular hetta yerliridin, baghliridin, yaylaqliridin ayrildi. Emdilikte bolsa shi jinpingning ‛bir belwagh, bir yol‚ siyasitide Uyghurlar jénidin ayriliwatidu” deydu.

Aptor maqaliside, xitayda Uyghurdek azsanliq milletler dehshetlik ézilip, her-xil basturushlargha uchrawatqan bolsimu, yawropa elliri, yaponiyedek döletler bu mesililerge héch néme démey süküt qilip turuwatqanliqini, biraq türkiye bu döletlerdin köp perqliq bolup, ular Uyghurlardek öz qérindashlirining xitay hakimiyiti teripidin ayaq asti qilinishigha yol qoymay, buni türkiye dölitining tashqi siyasitidiki muhim mesililerdin biri körüp, Uyghur mesilisi heqqide xitay bilen söhbetleshkenlikini otturigha qoyghan we türkiye tashqi ishlar ministiri mewlut chawushoghluning bu heqte élan qilghan bayanatlirini körsetken.

Yaponiyelik proféssor ono maqalisini:“Türkiye döliti we türk xelqi öz qérindashliri bolghan Uyghurlarning azablirigha chidimay, ulargha sahib chiqti” dep axirlashturidu.

Axirida ziyaritimizni qobul qilghan musteqil tetqiqatchi hyuma mezkur maqale heqqide toxtilip mundaq dédi: “Maqalide ilgiri sürülgen idiye asasliqi Uyghurlarning kishilik hoquq mesilisining depsende qilinishi ehwali bolsimu, biraq maqalini oqughan her bir kishi Uyghurlar bilen türklerning qérindashliqidin ibaret bu bir pütün tarixni toluq chüshinip yételeydu we bu nuqtidin Uyghur mesilisining sahibi türkiye ikenlikini bileleydu dep oylaymen.”

Yuqiriqi awaz ulinishtin tepsilatini anglang.