Xitayning yéngi érasidiki Uyghur qirghinchiliqi...“Shinjangning nöl yili” namliq kitabni oqughandin kéyin

“Shinjangning nöl yili” namliq kitabning muqawisi.

Xitay hökümitining Uyghur rayonida nurghunlighan jaza lagérlirini échip, Uyghurlarni asas qilghan yerlik türkiy xelqlerni tutqun qilishi we irqiy qirghinchiliq yürgüzüshi, Uyghur mesilisining dunya miqyasida tonulushini, shundaqla xelq'ara taratqularning diqqet nuqtisigha aylinishini tézletti. 2016-Yilning axiriliridin bashlap keng kölemde kéngeygen jaza lagérlirining mahiyitidin qarighanda, lagérlar mesilisi milyonlighan kishilerning lagérlargha qamilishi bilenla cheklinip qalmighan. Xitay hökümitining Uyghur rayonida keng-kölemde qurghan jaza lagérliri Uyghurlargha we bashqa yerlik milletlerge qarita jismaniy jehettin irqiy qirghinchiliq élip bérishigha asanliq tughdurupla qalmastin, belki yene ularning diniy we medeniyet kimlikini weyran qilish, medeniyet miraslirini yoqitish, ewlat qaldurush iqtidaridin mehrum qilish, ata-ana we balilarni ayriwétish qatarliq medeniyet we pisxikiliq jehetlerdiki qirghinchiliqlarnimu tézleshturgen. Shunga dunya ehlige xitayning Uyghur rayonida élip bériwatqan irqiy qirghinchiliq siyasitining mahiyitini échip bérish intayin halqiliq bir mesilidur.

Ilgiri xitayning irqiy qirghinchiliqi heqqide élip bérilghan bir qisim ilmiy tetqiqatlar we élan qilin'ghan kitablar xitay bayanatchilirini qattiq sekretken idi. Shundaqtimu Uyghur weziyitige yéqindin diqqet qilip kéliwatqan tetqiqatchilar özlirining ilgiri Uyghur rayonida élip barghan tekshürüshliri, ziyaretliri we chet ellerge qéchip chiqqan lagér shahitliri bilen ötküzgen söhbetliridiki pakitlarni asas qilip turup, paydilinish qimmiti yuqiri, menbeliri ishenchlik bolghan ilmiy eserlerni royapqa chiqarmaqta.

Bu xil tetqiqatlarning örniki süpitide 2022-yilning béshida awstraliye döletlik uniwérsitéti neshriyati teripidin neshr qilin'ghan derrén baylér qatarliq üch tetqiqatchining tehrirlikide tüzülgen “Shinjangning nöl yili” namliq kitabni alahide körsitip ötüshke bolidu.

Mezkur kitabta Uyghur rayonida yüz bériwatqan irqiy qirghinchiliqni siyasiy sistéma köznikidin emes, belki konkrét mesililer nuqtisidin közitilgen؛ bu zéminda höküm sürüwatqan wehime we zulum échip bérilgen, shundaqla xitayning kishilerge ashkarilanmighan heqiqiy yüzini körüshi kérekliki xitab qilin'ghan. Xuddi gérman peylasopi frédrix nétchining “Ularning éytqanliri bizge qaritilmighan teqdirdimu, bizning öginip béqishimizgha erziydu” déginidek, Uyghur mesilisi pütün dunya jama'itining hésdashliqini qozghishi, hetta xitayning mustebit siyasitige qarshi dunyawiy heriketke aylinishigha pilte bolup qélishi mumkin.

Kitabni neshrge teyyarlighuchilardin biri bolghan saymon firazér uniwérsitétining proféssori darrén baylirning mezkur kitabqa yazghan “Kirish sözi” ge qarighanda, bu kitab ilgiri Uyghur diyaridiki zulumni eks ettürgen bashqa eserlerge qarighanda mezmun jehettin perqliq iken. Kitabning bash témisi xitayning irqiy qirghinchiliqigha munasiwetlik qanuniy munazirilerge merkezleshmigen, belki xitayning siyasiy idé'ologiye sistémisining mentiqisi we tesirini analiz qilish arqiliq, irqiy qirghinchiliqning qurbani bolghan Uyghur xelqining ichidiki bir qisim kishilerning hayat hékayiliri asasigha qurulghan. Kitabta Uyghur xelqi duch kéliwatqan zulumlarni bayan qilishtin bashqa yene tibet we qazaq xelqi uchrawatqan bir qisim siyasiy we ijtima'iy xorluqlar heqqidiki muhakimilergimu orun bérilgen.

Bu kitab dunya miqyasida jem'iyetshunasliq, insanshunasliq we tarixshunasliq saheside nopuzluq tetqiqatlar bilen shughullan'ghan 17 neper tetqiqatchining ilmiy maqaliliridin tüzülgen. Bularning ichide Uyghurlargha tonushluq tetqiqatchilardin derrén baylir, déywid brofiy, rayin sam, timosiy girus qatarliq tetqiqatchilarning maqalilirimu bar.

Mezkur kitab mezmun jehettin 3 chong qisimgha bölün'gen: birinchi qisimda bügünki irqiy qirghinchiliqning tarixiy yiltizliri qézip chiqirilghan. Keng we murekkep hadisilerge chétilghan tarixiy sewebler heqqide mulahize yürgüzülgen bolup, obéyktip seweblerdin bashqa yene xitaylarning Uyghur xelqining meniwiyitige qaritilghan assimilatsiye siyasitining mahiyiti échip bérilgen؛ ikkinchi qisimda xitay mustemlikichilirining Uyghurlarni yer-zémindin ayrish arqiliq ularning diniy-étiqadi, medeniyet kimlikini qandaq weyran qilghanliqi, iqtisadiy jehettin xitayning siyasiy oyunlirining qurbani boluwatqanliqi bayan qilin'ghan؛ üchinchi qisimda xitayning yuqiri téxnikiliq nazaret sistémisi arqiliq, Uyghur diyarini “Saqchi döliti” ge aylandurghanliqi échip bérilgen. Shuning bilen bir waqitta Uyghur rayonida shexsiy uchurlarning qamal qilinish ehwali, xitayning atalmish yersharilashqan tor xewpsizlik sistémisining Uyghur rayonida xelqni kontrol qilishning bir wasitisi süpitide qollinish métodliri we téxnikiliri tepsiliy chüshendürülgen.

Mezkur kitabqa kirgezülgen maqalilerde, aptorlar Uyghur diyarida yéqinqi yillarda yüz bériwatqan weqeler üstide chongqur izden'gen. Irqiy kemsitish, mutleq hökümranliq, zulum we yoquri téxnikiliq közitish sistémisi qatarliq alametlerning 21-esirde dunyada yéngi tiptiki mustemlikichilik we irqiy qirghinchiliqning qayta bash kötürüshige seweb boluwatqanliqini etrapliq mulahize qilghan. Mezkur kitabta nöwette xitayning rayonda Uyghurlarning milliy, diniy we medeniyet mewjutluqini yoqitish siyasitini qandaq ijra qiliwatqanliqi heqqide oqurmenlerge melumat bérish bilen birlikte, yene ularni bu heqte tepekkur yürgüzüshke chaqiriq qilin'ghan.

Kitabning nami simwolluq xaraktérge ige bolup, udul terjime qilghanda “Shinjangning nöl yili” bolidu. Melumki, ötken esirning 70-yillarida kambodzha kommonistik partiyesining kambodzhada yürgüzgen qirghinchiliqi, 20-esir dunya tarixidiki eng dehshetlik qirghinchiliqlardin biri hésablinidu. 1970-Yili kommunistik partiye kambodzhada hoquqni qolgha alghandin kéyin, “Nöl yili” ning bashlan'ghanliqini jakarlap, pütün memlikette kommunistik inqilap qozghash muddi'asi bilen töt yil ichide sistémiliq irqiy qirghinchiliqni yürgüzüp, kambodzhaning tarixiy en'enisi we medeniyitini pütünley weyran qilish girdabigha ekilip qoyghan. Xuddi shuningdek, bu kitabqa “Shinjangning nöl yili” dep mawzu qoyulushimu xitay kompartiyesi hakimiyitining Uyghurlargha qarita élip bériwatqan tarixiy xaraktérliq irqiy qirghinchiliqining yéngi érasini yaritishigha simwol qilin'ghan.

Kitabta jaza lagéridin bashqa yene lagér sirtidiki közitish tori, atalmish “Ammigha qolayliq” saqchi ponkitliri we yoquri téxnikiliq yüz tonush apparatlirini öz ichige alghan bu kontrolluq sistémisining dénamikiliq xizmet qilish pirinsipliri, jem'iyetshunasliq we insanshunasliq kespi nezeriyelirige tedbiqlan'ghan halda mulahize qilin'ghan. Kitabtiki sam taynin (Sam Tynen) ning maqaliside, xitay da'irilirining Uyghurlarni yurt makanliridin “Köchürüsh” mesilisi alahide mulahize qilinip, nöwette ularni öyliridin köchürüsh yaki öy-jayliririni chéqiwétish we tutqun qilish qatarliq bir qisim “Közge körünidighan” (visible) xeterler bilen birlikte, yene kimlik kartisi, til, isim we bashqa irqiy perqler, shundaqla atalmish “Az sanliq millet” yaki “Xitay bolmighan millet” bolushtek bir qisim amillar tüpeylidin “Közge körünmeydighan” (invisible) tehditlik qismetlerningmu mewjutluqi analiz qilin'ghan. Kitabta oqurmenlerge téximu obrazliq we janliq bir kartina yaritip bérish meqsitide, bir qisim métafora wasitilirimu qollinilghan. Bu arqiliq kitabning oqushchanliqi we qimmiti ashurulghan. Mesilen, derrén baylérning mehelliler, ahaliler olturaq rayonliri we kocha-koylarda tesis qilin'ghan yoquri téxnikiliq közitish sistémisining mahiyiti mulahize qilin'ghan maqaliside, mehellilerdiki közitish ponkitliri “Üsti ochuq türme” ge oxshitilghan. Undin bashqa kitabqa yene ishenchlik menbelerdin érishilgen foto süret we xeritilermu qoshumche qilip bérilgen.

Kitabtiki qollinilghan yene bir ilmiy métod shuki, köp sandiki guwahchilar we ziyaret qilin'ghuchilardin élin'ghan birinchi qol menbege tayinishtin ibaret. Jaza lagérliri heqqidiki pakitlar gülbahar jélilowa qatarliq lagér shahitlirining guwahliqini asas qilghan halda bayan qilin'ghan. Buning bilen, xitayning “Térrorluqqa qarshi heriket” ni bahane qilghan Uyghur diyaridiki yoquri téxnikiliq basturush sistémisi we jaza lagérlirining epti-beshirisi yenimu chongqur échip tashlan'ghan. Kitabtiki bir qisim sanliq melumatlar kishini chöchütidighan san-séfirlarni otturigha chiqiridu. Deslepte diniy zatlarni qamash bilen bashlan'ghan lagérlardiki tutqunlarning, kéyinche Uyghur rayonidiki musulmanlarning 30 pirsentini igileydighan nisbette kéngeygenliki tilgha élinidu.

Uyghur irqiy qirghinchiliqi téma qilin'ghan “Shinjangning nöl yili” namliq bu maqaliler toplimi, xitayning Uyghurlargha qaratqan mustemlike siyasitining her bir halqisi üstide inchikilik bilen toxtalghan bolup, Uyghurlarning hetta ölgende qebrisiz qélishtek insan tesewwur qilghusiz échinishliq külpetlirimu anglitilghan. Bu kitabtiki eng yéngi pakitliq bayanlar we chongqur analizlar, dunya jama'itini xitayning yillardin buyan Uyghurlargha yürgüziwatqan irqiy qirghinchiliqining ich yüzini köriwélishqa, shundaqla tarixning toghra teripide turushqa chaqiriq qilishta muhim rol oynighusi.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.