Amérika shirketliri Uyghurlar uchrawatqan zulumgha qachan'ghiche süküt qilidu?

7-Mart küni “Kündilik xewer” torida élan qilin'ghan bir maqalide amérika hökümiti bilen amérika soda sahesining Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliq mesilisige tutqan ikki xil pozitsiyesi tehlil qilin'ghan. Maqalide tekitlen'gen nuqta shuki, amérika hökümiti xitayning Uyghurlargha élip barghan jinayitini “Irqiy qirghinchiliq” dep jakarlighan bolsimu amérika soda sahesi bu irqiy qirghinchiliq jinayitining bir qismi bolghan qebih zorwanliq we zamaniwi qulluq mesilisige téxiche inkas bildürmigen.

Bu maqalining aptorliridin biri, “Kündilik xewer” torining muxbiri ilay bayindir (Eli Binder) ziyaritimizni qobul qilip, bu maqalide otturigha qoyulghan témining arqa körünüshi heqqide melumat bérip mundaq dédi: “Ötken bir yilda amérika shirketliri shinjangdiki teqip-nazaret sistémisida belgilik rol oynidi. Mesilen, intél, niwidiya shirketliri teminligen özek shinjangdiki kaméralargha seplendi. Tekshürgüchiler yene dangliq amérika mallirining Uyghurlarni mejburiy emgekke sélish bilen chétishliq ikenlikini bayqidi. Tramp hökümiti bilen baydin hökümiti xitayning shinjangda irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqanliqini jakarlighandin kéyin, bu qarar tolimu küchlük bir exlaqiy mes'uliyetni teqezza qilidu, uning yene qanun jehette ehmiyiti bar. Menche xitayning xelq'ara karxanilirigha diqqet qilidighanlarning hemmisi biliduki, amérika hökümiti xitayning jinayitini ‛irqiy qirghinchiliq‚ dep atighan bolsimu, xitayning mal teminlesh liniyesidin ayrilishni xalaydighan yaki xitayda yüz bériwatqan shu ishlargha ashkare qarshi turidighan shirketler nahayiti az. Alma, koka kola, nayk shirketlirining ‛Uyghur mejburiy emgekning aldini élish qanun layihesi‚ ge qarshi turuwatqanliqi xewer qilindi, yene on nechche shirketning buninggha qétilghanliqi melum. Halbuki, amérika shirketlirining irqiy qirghinchiliqqa qandaq inkas qayturuwatqanliqi heqqide yézilghan birer maqale körmidim, shuning bilen biz xitayda tijaret qiliwatqan eng chong amérika shirketliri bilen alaqiliship ularning köz qarashlirini soriduq. Ularning jawabi ‛süküt qilish hemmidin ewzel‚ dégendin ibaret boldi”.

Amérika hökümiti xitayning jinayitini “Irqiy qirghinchiliq” dep békitkendin kéyin, buni tosush üchün qandaq heriketlerni qollinidu? eger amérika dölet mejlisi “Uyghur mejburiy emgekning aldini élish qanuni” ni maqullap, ijra'atni bashlisa, bu amérika soda sahesige qandaq tesir körsitidu? mana bu mesile nöwette amérika shirketliri eng diqqet qiliwatqan bir mesile bolup qalghan.

Adwokat we amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining komissari nuri türkel ependi mezkur maqalide otturigha qoyulghan mesilige izchil köngül bölüp kéliwatqan bolup, amérika hökümiti bilen amérika shirketlirining zamaniwi qulluq mesiliside qaysi nuqtida birlisheleydighanliqi heqqide toxtilip: “Amérika hökümiti amérika shirketlirige buyruq bérelmeydu. Emma amérikagha oxshash kaptalistik döletler birliship yétekchi nizam tüzüp, qanunluq bilen qanunsiz ishlarni békitip berse, tijaret dunyasi payda-menpe'etni exlaqning üstige qoyiwalmisa, istémalchilarmu qulluq emgikidin kelgen mehsulatni sétiwalmisa, bu mesilining hel bolushidin ümid kütkili bolidu,” dédi.

Maqalide körsitilishiche, amérikadiki 48 chong shirkettin 31 shirket Uyghurlar uchrawatqan qirghinchiliqqa inkas bildürmigen, 11 shirket u heqte baha bérishni ret qilghan, alma, IBM qatarliq 5 shirket mal menbesining Uyghur rayonidin kelmeydighanliqini éytqan, peqet Dell shirkitila mejburiy emgek mesilisige köngül bölidighanliqini bildürgen. Amérika-xitay soda jem'iyitining sabiq re'isi buning sewebini chüshendürüp “Eger bu shirketler xitaygha qarshi sözlep qoysa, xitaydiki xizmetchilirini palaket basidu, xitaydiki sodisimu ölidu” dégen. Dunyaning 2-chong iqtisadiy gewdisige aylan'ghan xitay hazir tashqi sodini özining tashqi siyasitige baghliwalghan bolup, hökümetni tenqidleydighan her qandaq chet el shirkiti xitayda put tirep turalmaydighan halet shekillen'gen.

Maqalide éytilishiche, köpligen gherb shirketliri xitayda zawut qurushtin köre xitay zawutlirini höddige élishni ewzel körgen, xam eshyadin tartip mehsulat ishlepchiqirishqiche hemmisini xitay zawutlirigha hawale qilghan. Shu sewebtin, bu shirketler xitayda ishlepchiqirilghan malning nedin kelgenliki, kimlerni ishlitip mehsulat ishlepchiqarghanliqi dégenlerni bilip ketmeydiken, mejburiy emgekke chétishliq mehsulatlarni iz qoghlap tekshürmigiche éniqlap chiqqili bolmaydiken.

Yéqinqi xewerlerde ashkarilan'ghinidek, gherb elliridiki shirketler Uyghur rayonidin chiqidighan paxta, pemidur mehsulatidin bashqa yene shamal küchi bilen heriketlinidighan turbina, quyash nuri batariyesi, chach mehsulatliri, bitkoyin métali qatarliqlarni sétiwalghan. Xitay Uyghur rayonida mejburiy emgektin paydilinpla qalmay, ichkiri xitaydiki zawutlardimu Uyghurlarni ishletken. Maqalide mundaq so'al qoyulidu: “Köpligen shirketler özlirining mal teminlesh halqisining mejburiy emgek bilen alaqisi yoqluqini éytidu, emma ular özlirining irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqan bir döletning iqtisadigha yardem bériwatqanliqini qandaq inkar qilalisun?”

Xelq'ara jinayet mutexesislirining qarishiche, xitaydiki tijaritini dawam qiliwatqan amérika shirketlirini “Irqiy qirghinchiliq” jinayitige biwasite shérik boldi dégili bolmisimu, emma “Irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqan bir döletke yardem bergüchi, yeni xitayni qollighuchi” déyishke bolidiken.

Maqalide munular bildürülgen: “Amérika hökümiti Uyghur rayonidiki kishilik hoquq depsendichilikige chétishliq xitay shirketlirini cheklep, paxta we pemidur mehsulatlirini import qilishni cheklidi. “Uyghur mejburiy emgekning aldini élish qanuni” ning maqullinishigha egiship, yene nurghun cheklimiler qoyulushi mumkin. Bu chaghda amérika shirketlirimu shinjangdin kélidighan köpligen mehsulatlarning menbesini tekshürüshke mejbur bolidu.”

Nuri türkel ependining mezkur maqalide bildürüshiche, amérika soda sahesi xitayni toghra ish qilishqa mejburlashta diplomatlardinmu küchlük tesirge ige iken. U bu heqte toxtilip mundaq dédi: “Tijaret dunyasidiki gholluq insanlar xitayning iqtisadigha biwasite tesir körsiteleydu, shunga ular hazirqi weziyetni ongshashta hökümetke maslishishi kérek. Eger bundaq qilmay, zamaniwi qulluqni normallashturush üchün xizmet qilsa, bu nahayiti yirginchlik bir ish bolidu.”

Mezkur maqalining aptorliridin biri, nyu yorkta turushluq muxbir katrina norsrop (Katrina Northrop) nuri türkel ependining bu pikrige tamamen qoshulidighanliqini bildürüp mundaq dédi: “Nuri türkel ependi toghra deydu, karxanilar gerche bizde hoquq yoq désimu, emeliyette hoquqi chong. Eger karxanilar xitaydin chékinip, hetta yötkilip chiqalisa, xitay kishilik hoquqqa tajawuz qilishtek bundaq qorqunchluq qilmishini dawamlashturalmaydu. Emma karxanilar undaq qilmay, mumkinqeder süküt qilishni talliwaldi. Chünki ular xitayning öch élishidin we xitaydiki ghayet zor istémal baziridin quruq qélishtin ensireydu. Xitay özining qa'idisige boysunmighan shirketlerni jazalaydu, NBA (amérika waskitbolchilar birleshmisi)din buni körduq. Bundaq ehwalning yüz bermesliki üchün, karxanilar birlikte heriket qilishi kérek, eger karxanilar birliship xitayning qilmishigha qarshi awaz chiqarsa, yalghuz birla shirket jazalinidighan ish bolmaydu. Ularning hemmisi ortaq meydanda turup qarshiliq bildürse, xitaygha bu nahayiti küchlük signal bolidu. Yene shuni dep qoyush kérekki, diplomatlar shirketlerge ularning tijaret yoli bilen bésim qilalaydighan hoquqqa ige, hökümetningmu shundaq imkaniyetliri bar, hökümet yene diplomatiyedin paydilinidu. Her ikki terep birlikte heriket qilsa bolidu hem qilalaydu, shundila uning ünümi zor bolidu.”

Nuri türkel ependi yene Uyghur istémalchilarningmu aldi bilen özliri bash bolup, xitaydin menpe'etdar boluwatqan, mejburiy emgekke chétishliqi bolghan shirketlerning mallirini almasliqi kéreklikini tekitlidi.