“Bangkok pochtisi” ning Uyghurlar heqqidiki obzori tenqidke uchridi

Ixtiyariy muxbirimiz gülshen abduqadir
2016.11.29
tayland-partlitish-bilen-eyiplengen-uyghur-sot.jpg Bangkoktiki partlitish bilen eyibliniwatqan 2 Uyghur gumandar 2-qétimliq sotidin qaytip chiqmaqta. 2016-Yili may, tayland.
RFA/Pida’iy

“Bangkok pochtisi” géziti yéqinda élan qilghan Uyghurlar heqqidiki bir parche obzorida, Uyghurlarning musteqilliq ghayilirini “Exmiqanilik” dep körsetken. Mezkur maqale Uyghur pa'aliyetchilerning eyiblishige uchridi. Maqale aptorimu maqalidiki bezi qarashlirida xatalashqanliqini étirap qildi.

20-Noyabir küni taylandta chiqidighan “Bangkok pochtisi” gézitide 2015-yilidiki “Érawan butxanisini partlitish weqeside qoli bar” dep guman qilin'ghan ikki neper Uyghurning sotqa tartilish jeryani sherhlen'gen bir parche obzor élan qilindi.

Taylandning paytexti bangkok shehiridiki “Érawan butxanisini partlitish weqesi” ötken yili 17-awghustta yüz bergen. Weqede az dégende 20 adem qaza qilghan. Weqedin kéyin mir'eli yüsüp we adam qaradagh isimlik ikki Uyghur weqege chétilip qolgha élin'ghan. Halbuki, terjiman mesilisidiki kélishelmeslik sewebidin birnechche qétim arqigha sürülgen sot yéqinda, yeni 15-noyabir tayland herbiy sotida qayta bashlan'ghan.

Da'iriler bu ikki Uyghurni “Partlitish we qesten adem öltürüsh jinayiti” bilen eyibligen bolsimu, emma bu ikki Uyghur özige artilghan jinayetlerni ret qilip kelgen idi.

“Terjime mesilisi” namliq mezkur obzorni “Bangkok pochtisi” gézitining yardemchi muherriri alan dawson qelemge alghan. Obzorda aptor atalmish “Shinjangda diniy radikalliqning mewjutluqi” ni tilgha élish arqiliq, bu ikki neper Uyghurni “Diniy radikalliqning tesirige uchrighan térrorchilar” qilip körsitishke tirishqan. Obzorda yene, hazir kanadada pa'aliyet élip bériwatqan “Sherqiy türkistan sürgündiki hökümiti” zorawanliqini qollaydighan shekilde süretlen'gen.

Obzorda mundaq déyilgen: “Shinjangdiki radikal dinchilar we bularning démokratik ellerge qéchip bériwalghan qérindashliri-torontoda turup xitaygha qarshi pa'aliyet qiliwatqan sherqiy türkistan sürgündiki hökümitining atalmish prézidénti exmetjan osman-zorawan térrorchiliqqa ishinidu. Ular öz chégraliridin nahayiti uzaqta turup, bu zorawanliqini héchqaysi terep bilen chétishliqi bolmighan bigunah kishilergimu ishlitip, eng axirida musteqilliq we bölünüp chiqip kétishtin ibaret exmiqanilikke ishinidu.”

Aptorning yuqiriqi qarashliri “Sherqiy türkistan sürgündiki hökümiti” ning qarshiliqigha uchridi. Mezkur hökümetning tashqi ishlar ministiri ablajan leylinaman ependi bayanat bérip, “Sherqiy türkistan sürgündiki hökümiti” ning zorawanliq we térrorluq bilen héchqandaq munasiwiti yoqluqini ilgiri sürdi we maqalidiki bu qarashlarning pakitsiz ikenlikini bildürdi.

Ablajan leylinaman mundaq dédi: “Sherqiy türkistan sürgündiki hökümiti bangkok pochtisi gézitini xelq'araliq axbaratchiliq exlaqigha intayin chong xilapliq qildi, dep qaraymiz. Ikkinchidin, bizning millet kimlikimizge, zémin pütünlikimizge, héchqandaq qanuni asasqa tayanmighan halda haqaret qildi dep qaraymiz. Sherqiy türkistan sürgündiki hökümiti tashqiridiki pa'aliyetliride héchqachan özimiz turuwatqan döletlerning qanunlirigha xilapliq qilmiduq hem qilmaymiz. Qoralliq qirghinchiliqni héch yaqilimaymiz. Bundaq ish bizning siyasitimiz we asasiy qanunimizghimu xilap. Biz wetinimizge basturup kirgen xitay qoralliq qisimlirining xelqimizni ashkara we yoshurun öltürüsh herikitini resmiy bir térrorluq herikiti dep jakarlash bilen bille, xelqimizning ulargha qarshi élip barghan heriketlirini qanunluq qoghdinish herikiti dep qaraymiz.”

Ziyaritimizni qobul qilghan maqale aptorimu, maqalide otturigha qoyulghan qarashlirining beziliride yenggilteklik qilghanliqini étirap qildi we sherqiy türkistan hökümitini zorawanliqqa chatmighanliqini bildürdi.
U, muxbirimizning “Siz obzorda, ‛shinjangdiki diniy radikalchilar‚ dégen gepni ishlitipsiz, ‛shinjangda diniy radikalchilar‚ ning barliqini nedin bildingiz? xitay menbelirige asasen shundaq démekchimu?” dégen so'allirigha töwendikiche jawab berdi: “Bu nuqtida méni tutuwaldingiz.‛radikal islam‚ bu bir intayin éniq ibare. Men shinjang we Uyghurlarni bilsemmu, emeliyette ‛radikal islamchilar‚ dep atilidighan bir kishigimu doqurushup qalghinim yoq. U yerde, térrorluq heriketlirige ishen'genler, térrorluq élip baridighan guruppilarni islam dölitige qeder qollaydighanlarmu yoq emes. Shundaqla diniy zulumgha qarshi, zorawanliq yoli bilen xitay bilen jeng qilishni ela bilidighan bölgünchilermu bar. Emma rastimni éytsam ‛shinjangdiki diniy radikalchilar‚ dégen u sözni ishletmigen bolsam boptiken.”

U yene muxbirimizning “Siz, kanadada pa'aliyet élip bériwatqan ‛sherqiy türkistan sürgündiki hökümitini zorawanliq we térrorluqqa ishinidu‚ depsiz, buninggha qandaq bir pakit körsitisiz”” dégen so'alini töwendikiche sherhlidi: “ Yaq, yaq, men undaq démidim. Men bir jümlide ikki nersini ipadileshke tirishtim. Men bu yerde shinjangdiki diniy radikalchilar we ularning qérindashlirining zorawanliqqa ishinidighanliqini yazdim hemde exmetjan osmanning xitayni torontoda turup eyiblewatqanliqini otturigha qoydum. Emeliyette exmetjan osmanning kanadadin siyasiy panahliq tiligenlikidin bashqa, uning toghrisida héchnerse bilmeymen.”

Alan dawson, muxbirimizning “Siz Uyghurlarning musteqilliq ghayilirini ‛exmiqanilik‚ depsiz, némige asasen bundaq bir kemsitish ibarisini ishlitip qaldingiz?” dégen so'allirigha jawab bérip, xitaydin ayrilishni isteshning heqiqeten “Exmiqanilik” bolidighanliqini qayta tekitlidi.

U mundaq dédi: “Shinjangdiki Uyghurlar musteqilliq we yaki xitaydin ayrilish meqsitige yételmeydu. Bu bir külkilik ish, emeliyetke uyghun emes. Mesilen tibetni alayli, 2016-yilida dunyadiki héchqandaq bir dölet tibetning xitaydin ayrilishigha ruxset bermeydu. Bu bir heqiqet.

Musteqil bolush üchün ölüsh sarangliq we shundaqla musteqil bolush üchün insanlarni öltürüshmu oxshashla sarangliq. Shinjangdiki Uyghurlar dunyadiki barliq mezlum milletlerge oxshashla yürek-baghri derd-elemge tolup tashqan bir xelq, emma bölünüp chiqip kétish mesilini hel qilish charisi emes. Chünki, u emelge ashmaydu.”

Emma, alan dawsonning bu qarashliri sherqiy türkistan sürgündiki hökümiti parlaméntining mu'awin re'isi éliyar shemshidin ependining küchlük ret qilishigha uchridi. U, her qandaq bir milletning musteqilliq ghayisini “Exmiqanilik” déyishke bolmaydighanliqini körsetti.

Éliyar shemshidin mundaq dédi: “Sherqiy türkistan sürgündiki hökümitining weten ichi we sirtida élip bériliwatqan qoralliq heriketler bilen héchqandaq alaqisi yoq, emma bizning ghayimiz musteqilliq. Musteqilliq ghayisi dégen exmeqlerche ghaye bolmaydu.”

Özining Uyghur mesilisi heqqide mutexessis emeslikini bildürgen obzorchi alan dawson élxet arqiliq bizge yollighan jawabida yene mundaq dégen: “Térrorluq heqqide köp nerse bilimen. Obzorumda merkez qilin'ghan bu ikki kishi yaxshi tetqiq qilin'ghan. Köp tereplerdin éytqanda, bular xitay-shinjang sistémisining qurbanidur. Emma ular öz nöwitide yene qesten adem öltürgüchi qatillardur.”

Alan dawsonning Uyghurlar heqqidiki maqalisi hemde uning yuqirida otturigha qoyghan qarashliri kanadadiki Uyghur ziyaliysi, “Tarim” zhurnilining sabiq muherriri kamil tursunningmu eyiblishige uchridi. U mezkur maqalining subyéktip qarashlar bilen tolghanliqi, téxiche jinayiti békitilmigen mehbuslarni “Gumandar” dep atashning téximu muwapiq bolidighanliqini bildürdi.

Kamil tursun mundaq dédi: “Axbarat wasitiliri ézilgen, zulumgha uchrighan mezlumlarning awazi bolushi kérek. Bu eqelliy bir qanuniyet, eqelliy bir sawat. Xitaygha oxshash döletlerde axbarat hökümetning yénida, zorawanning yénida turidu. ‛bangkok pochtisi‚ mu xitaygha oxshap qaldi. Bu ikki Uyghurning soti her qétim terjiman mesilisi sewebidin kéchiktürülüwatidu, bumu bir setchilik we rizalet. ‛bangkok pochtisi‚ téxi sot qarar chiqarmay turup bu ikki Uyghur gumandarni ‛qatil‚ dep atighan. Buning özi bu gézitning neqeder xitaygha oxshap qéliwatqanliqini körsitip turuptu.”

Alan dawson kanadada tughulghan bolup, u hazir “Bangkok pochtisi” gézitining yardemchi tehriri bolup ishleydiken.

U, bizge yollighan jawabida yene, Uyghurlarni 40 yildin béri tonushqa bashlighanliqi, bir musulman bolush süpiti bilen musulmanlarning zulum tartiwatqanliqigha a'it ehwallargha bek qiziqidighanliqi, shu sewebtin Uyghur weziyitini yaxshi öginishke tirishqanliqi, “Bangkok pochtisi” géziti tehrir bölümide muherrir bolup ishlesh jeryanda béyjingning bésim siyasiti, bolupmu Uyghur élidiki zulumgha a'it maqalilerni élan qilishqa hesse qoshup kelgenlikini bildürdi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.