Dunya axbarat wasitiliri Uyghurlar heqqide sözlimekte

Lükchün we xoten weqesidin kéyin, dunya metbu'atliri yalghuz mezkur weqeler toghrisida uchur bérish bilenla cheklinip qalmay, Uyghurlarning nöwettiki éghir weziyiti we xitayning bésimi heqqidimu köpligen analizlarni élan qildi. Uyghur ilida herbiy halet bashlan'ghandin kéyin bolsa, Uyghurlargha a'it xewerlerning salmiqi téximu éship bardi.

Dunya axbarat wasitiliride Uyghurlar toghrisida élan qiliniwatqan uchur we analizlarni közetkende, mundaq bir qanche mesile alahide diqqetni chékidu. Biri, xitay pütün teshwiqatlirida “Térror weqesi” dep atighan bu weqening ishtirakchilirini héchbir dölet térrorchilar dep atimidi. Xuddi gérmaniye tashqi ishlar ministirliqi insan heqliri aliy komissarliqining mes'uli markus löning ependi bu weqelerde qurban bolghan pida'iylargha ashkara hésdashliqini bildürgendek, nurghun metbu'atlar Uyghur pida'iylirini xitay zulumigha qarshi qozghalghan insanlar süpitide tönidi. Ikkinchisi, bu qétimqi weqege dölet süpitide amérika we gérmaniye tashqi ishlar ministirliqi ashkara ipade bildürdi. Ularning bayanatliridimu weqe sadir qilghuchilarni eyibleydighan ibariler yoq, belki xitayning milliy siyasitini tengshesh teshebbusliri bar. Üchinchisi, xitay bilen yaxshi ötidighan rusiye, pakistan we se'udi erebistan qatarliq ellerning metbu'atliri bu qétim xitayni yaqlash yaki süküt qilish emes, eksiche Uyghurlargha hésdashliq qilish sadalirini yangratti.

Xitaygha béqindi halette yashawatqan pakistan téxi yil ilgirila qeshqerde yüz bergen weqelerni xitay hökümiti bilen ortaq meydanda turup qattiq eyibligen idi. Firansiye awazi radi'osida qanat yéyiwatqan lükchün weqesige a'it munazirilerde bayan qilinishiche, pakistandiki köpligen radikal guruppilar bu nöwet xitayni qattiq eyiblep, Uyghurlargha bolghan qollash héssiyatini ashkara ipadiligen.

“Shinjyangda zorawanliq weqesining partlishigha kim sewebchi?” namliq munazire munbiridiki inkaslargha asaslan'ghanda, shangxey hemkarliq teshkilatidin ibaret ortaq bir gewdidiki eng yéqin hemrah we zor iqtisadiy hemkarliqi bolghan qoshna dölet rusiyemu bu nöwet xitayning Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan bésim siyasitige hésdashliq qilmighan. Bulardin sirt, musulman döletliri ichide türkiyediki ammiwi teshkilatlarning hésdashliqi eng küchlük bolup, ular Uyghurlargha ige chiqish jehette türkiye dölitige bésim ishletmekte. Bash shtabi gérmaniyening myunxén shehiride bolghan yawropa sherqiy türkistan birliki teshkilatining re'isi enwerjan ependi Uyghur xelqining özlirining heq-hoquqliri üchün küresh qilish yolini talliwalghanliqini, ularning kelgüsidiki erkin hayatqa bolghan telpünüshliri yolida bedel tölewatqanliqini, buning üchünmu pütün dunyaning hésdashliqigha érishiwatqanliqini tilgha aldi.

Gherb metbu'atlirida 2-iyulgha qeder élan qilin'ghan lükchün weqesi we xoten weqelirige da'ir köpligen axbaratlarda, xitayning Uyghur élige qarita yürgüzgen milliy siyasitining pütünley meghlup bolghanliqi, Uyghur diyarida yolgha qoyuluwatqan türlük bésimlarning bu rayonda téximu köp qanliq weqelerni peyda qilidighanliqi ilgiri sürülmekte.

7-Ayning 1-küni gérmaniye dolqunliri radi'osida élan qilin'ghan “Béyjingning shinjang siyasiti ghelibe qilalmidi” namliq xewerde bayan qilinishiche, “Yéngi zurük géziti” lükchün we xoten weqeliri toghriliq élan qilghan bir bash maqaliside “Uyghur jem'iyitining yer asti qatlimida bir yanartagh heriketliniwatidu, kichikkine bir uchqunmu uning partlishini keltürüp chiqiralaydu” dep yazghan. Maqalide Uyghur-xitay arisidiki irqiy adawetning chékige yetkenliki, béyjingning qattiq basturush siyasitige tayinip bu adawetning partlishini cheklep qalalmaydighanliqi eskertilgen.

“Shinjyangda zorawanliq weqesining partlishigha kim sewebchi?” namliq munaziride shundaq bayanlar közge chéliqidu: beziler “Uyghurlarning saqal-burut qoyushigha, romal artishigha ruxset yoq, Uyghurlarning pasporti yoq, Uyghurlarning ishleydighan ishi yoq, inqilab qilmay néme qilidu?” dep yazsa, beziler “Xitaylar Uyghur wetinidin chiqip ketkini yaxshi. Ular meyli baldur, meyli kéyin beribir chiqip kétidu. Chirayliqche chiqip ketmise, zorluq bilen qoghlap chiqirilidu” dep yazghan. Yene beziler “Uyghurlarning saqchilargha hujum qilghinini chüshinishke bolidu, emma bigunah puqralargha hujum qilghinini qobul qilghili bolmaydu” dep yazghan bolsa, beziler “Shinjyangdiki köchmenler bigunah emes, ular xeqning yérini igiliwélipla qalmastin, yene téxi gongsendang bilen birliship Uyghurlarni basturushqa hemkarlishidu” dep yazghan. Beziliri bigunah Uyghurlarningmu öltürülgenlikini tilgha alsa, yene beziler ularni “Kompartiyining ghalchiliri” dep atighan.