Almutada xelq'ara Uyghurshunasliq ilmiy muhakime yighini bolup ötti

“Qazaqistan we merkiziy asiyadiki Uyghurshunasliq: muhim mesililiri we bügünki utuqliri” témisida ötküzülgen xelq'ara Uyghurshunasliq ilmiy muhakime yighinida kitab körgezmisi. 2019-Yili 3-may, almuta.

3-Mayda almuta shehiridiki pelsepe we siyasetshunasliq institutining mejlis zalida “Qazaqistan we merkiziy asiyadiki Uyghurshunasliq: muhim mesililiri we bügünki utuqliri” témisida xelq'ara Uyghurshunasliq ilmiy muhakime yighini bolup ötti. Uni qazaqistanning bilim we pen ministirliki r. Süléyménof namidiki sherqshunasliq instituti qazaqistan Uyghurlirining jumhuriyetlik étno-medeniyet merkizi we “Qazaqistan Uyghurlirining jumhuriyetlik étno-medeniyet merkizi” jem'iyetlik birleshmisining almuta sheherlik shöbisi bilen birlikte uyushturghan. Yighin qazaqistan milliy penler akadémiyesining heqiqiy ezasi, proféssor ghojexmet sedwaqasowning 90-yilliqigha we qazaqistan Uyghurshunasliqining 70-yilliqigha béghishlan'ghan. Uninggha qazaqistanliq alimlar we chet'ellik tetqiqatchilar qatnashqan.

Yighinning kirish sözini sözligen r. Süléyménof namidiki sherqshunasliq institutining mudiri, proféssor ebsattar dérbisali ghojexmet sedwaqasofning hayati we qazaqistan Uyghurshunasliq tetqiqatlirining tarixi heqqide qisqiche toxtilip ötti. Uning tekitlishiche, ghojexmet sedwaqasof 1953-yildin bashlap qazaqistan penler akadémiyeside ishlesh jeryanida kichik ilmiy xadim wezipisidin 1986-yili qurulghan Uyghurshunasliq institutining mudiri derijisigiche kötürilgen iken. U téxi chongqur tetqiq qilinmighan Uyghur tili mesililirini ilmiy jehettin tetqiq qilip, türkiy tillirining ortaq mesililiri bilen baghlighan.

Ghojexmet sedwaqasof Uyghur mekteplirining rawajlinishigha yardemlishish hem ular üchün sapaliq oqush qoralliri teyyarlash, Uyghurlarning medeniy ishlirini janlandurushqa oxshash chong ishlarni atqurghan. Ebsattar dérbisali ghojexmet sedwaqasofning léksologiye, di'aléktologiye, morfologiye, fonologiye, folklorshunasliq, edebiyatshunasliq we bashqimu mesililerge béghishlan'ghan 300 din oshuq ilmiy eserning, oqush qorallirining, lughetlerning aptori bolghanliqini alahide tekitlidi. Ularning ichide alimning “Hazirqi zaman Uyghur tili”, “Perghane wadisi Uyghurlirining tili”, “Uyghur edebiy tilining imla qa'idiliri” namliq monografiyelirimu bar.

Igilinishiche, ilmiy muhakime yighin qatnashquchiliri sherqshunasliq tereqqiyatining muhim yönilishlirini, shundaqla merkiziy asiyaning tarixi we medeniyitini tetqiq qilishning yéngi utuqlirini muhakime qilghan. Yighin töt bölüm boyiche orunlashturulghan bolup, uning birinchisi “Ghojexmet sedwaqasofning ilmiy mirasi, Uyghurshunasliqning muhim mesililiri we hazirqi utuqliri”, ikkinchisi “Merkiziy asiyaning tarixi we medeniyitini tetqiq qilishning yétekchi yönilishliri, yéngi usulliri, muhim mesililiri”, üchinchisi “Merkiziy asiya-xilmu xil medeniy, iqtisadiy, siyasiy, idé'ologiyelik baghlinishlarning alahide da'irisi süpitide”, tötinchisi “Yipek yolining merkiziy asiya boshluqidiki medeniyetlerning di'alogi” dep atalghan.

Ilmiy yighinning échilish bölümide sözge chiqqan qazaqistan parlaménti aliy kéngishining ezasi, jumhuriyetlik Uyghur étno-medeniyet merkizining re'isi shahimerdan nurumof, almuta sheherlik aliy kéngishining ezasi, abdulla rozibaqiyéf namidiki 153-mektep-gimnaziyening mudiri shawket ömerof, özbékistanliq méhman, proféssor abdulehet qaharof we bashqilar ghojexmet sedwaqasofning ilmiy mirasi, Uyghurshunasliq ilmining yetken utuqliri heqqide öz pikirlirini otturigha qoydi.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan Uyghurshunas alim, tarix penlirining kandidat doktori munir yérzin ependi ghojexmet sedwaqasofning uzun yillar mabeynide asasen tilshunas alimlargha rehberlik qilip, Uyghurshunasliq pénige salmaqliq hesse qoshqanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Ghojexmet sedwaqasof Uyghurshunasliq institutining teshkil qilinishida asasiy rol oynidi, dep éytishqa heqliqmiz. Institut wujudqa kelgendin kéyin, uning her sahe boyiche ösüshide, kadirlarni yétishtürüshte, uning hulining mustehkemlinishide alahide küch chiqarghan adem. Ghojexmet sedwaqasof 1990-yillarda sherqiy türkistandiki Uyghur ziyaliylar bilen munasiwet baghlidi.”

Munir yérzinning pikriche, Uyghurshunasliq ilmining wujudqa kélip, bügünki kün'ge qeder hayat kechürüshi pütkül Uyghur xelqi tarixidiki chong weqe iken. U yene mundaq dédi: “Uyghurshunasliq deslep yawropa alimlirining diqqitide boldi. Uyghur xelqining medeniyet, ma'arip, shuningdek döletchilik sahesidiki utuqliri ene shu alimlarning diqqitini jelp qildi. Uyghurshunasliqning pen süpitide tereqqiy étishini Uyghur xelqining ijadkarliqidin, tirishchanliqidin bölüp qarashqa bolmaydu. Elwette, bu sahe Uyghurlarning öz wetinide tereqqiy qilinishi kérek idi. Lékin u emelge ashmidi. Bu peqetla qazaqistan yéride teshkillendi.”

Ziyaritimizni qobul qilghan rusiye jem'iyetshunasliq penliri akadémiyesining akadémiki abdulehet qaharof ependi mezkur yighindin qattiq tesirlen'genlikini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Büyük alimimizning namini untumasliq üchün bu yighinning ötküzülüshi wetinimizdin tashqiri yashaydighan Uyghurlar üchün medeniy bayram dések bolidu. Qazaqistanda Uyghurshunasliq pénide ishleydighan qazaq millitige mensup bolghan alimlar bilen birliship, Uyghurshunasliq institutini échish dunya miqyasida chong yéngiliq bolghan.”

Abdulehet qaharof öz sözide yene Uyghurshunasliqqa béghishlan'ghan ilmiy muhakime yighinini özbékistanda dawamlashturush niyitide ikenlikini bildürüp, mundaq dédi: “Hazir tarixiy wetinimizde éghir weziyet boluwatqanda we dunya miqyasida Uyghurni saqlap qélish herikiti boluwatqanda biz Uyghurlar bir-birimiz bilen qanchilik köp uchrashsaq shunche yaxshi bolidu. Shuning üchün yighinning xelq'araliq bolghini heqiqet. Biz Uyghurshunasliqning tereqqiyatini, halini muhakime qilduq.”

Melum bolushiche, almutada ötken mezkur ilmiy muhakime yighinigha sirttin qatnishish mesilisimu teshkiliy hey'et teripidin hel qilin'ghachqa, qirghizistan, özbékistan, rusiye, türkiye, amérika oxshash memliketlerdinmu alimlar qatnashqan. Rusiyedin dimitriy wasilyéf “Uyghur tilini latinlashturush tarixi boyiche yéngi höjjetler”, türkiyedin erkin emet “Meshhur tilshunas ghojexmet sedwaqasof we Uyghur tetqiqati”, amérikadin nebijan tursun “Kommunistik intérnatsi'onal we sowét ittipaqi Uyghurlarning 20-esirning 20-30 yilliridiki milliy-azadliq herikiti heqqide”, es'et sulayman “Ladax yolida hijret: 1949-yilidiki Uyghur milletchilirining hindistan sepiri we uning bash-axiri” we bashqilar shular jümlisidindur. Omumen bu yighin'gha 40 tin oshuq alim ishtirak qilghan.