Közetküchiler: “Korona wirusi krizisi dunyaning xitaygha qaratqan siyasetliride özgirish peyda qilidu”

Muxbirimiz irade
2020.04.13
vuxen-virus-doxturxana.jpg Doxturlar “Wuxen wirusi” yuqumdarlirini karantin qiliwatqan körünüsh. 2020-Yili 6-féwral, wuxan.
REUTERS

Xitayning wuxen shehiridin tarqilip, yershariwi wabagha aylan'ghan tajsiman wirus dunya miqyasida 100 mingdin oshuq jan'gha zamin boldi. Shuning bilen birge dunya iqtisadigha éghir ziyanlarni élip keldi. Yuqum seweb bolghan aqiwetler éghirlashqanséri xelq'ara jama'etning xitay hakimiyitining yuqumni bir terep qilish usuligha bolghan naraziliqimu küchiyip barmaqta.

Amérika hökümiti xitayning yuqumni bir terep qilish usulini ochuq-ashkara tenqid qiliwatqan döletlerning biri. Amérika prézidénti donald tramp, amérika tashqi ishlar ministiri mayk pompéyo we amérika bash teptishi bil bar qatarliqlar arqa-arqidin xitay kompartiyesining yuqum ehwalini yoshurush arqiliq pütün insaniyetni balagha tiqqanliqini bildürdi.

Amérika tashqi ishlar ministiri mayk pompéyo bolsa bu meydanini amérika we xelq'araliq resmiy sorunlarda ipadilep keldi. U sözide “Xitay kompartiyesi xitaydiki we amérikadiki yuqum peyda qilghan chiqimning jawabkari, xitay kompartiyesi hélihem uchurni qamal qilip, nurghunlighan insanlarning hayatini xewpke étiwatidu.” dégen.

Biraq amérikada chiqidighan “Washin'gton közetküchisi” gézitide élan qilin'ghan bir mulahizide éytilishiche, xitay hökümiti bu tenqidlerni “Amérikaning xitay kompartiyesi bilen xitay xelqini ayrish urunushi” dep chüshinidiken we buningdin qattiq narazi iken.

Mezkur maqalining aptori jolning éytishiche, xitay kompartiyesi üchün bu intayin nazuk mesile bolup, ular amérika choqum “Kompartiye dégenlik xitay dégenlik, xitay dégenlik kompartiye dégenlik” dégen teshwiqatimizni qobul qilishi kérek, dep qaraydiken. Kommunizm xatire fondi jem'iyitining ijra'iye diréktori mariyon simis gézitke qilghan sözide xitay hakimiyitining bu nuqtigha alahide sezgür bolushidiki sewebni chüshendürüp: “Bu bizge xitay kompartiyesining mewjutluqini saqlap qélishtiki birdin-bir yolining özining qanunluqliqini ilgiri sürüshke baghliq ikenlikini körsitip béridu,” dégen.

Türkiyediki xitay ishliri mutexessisi erkin ekrem ependining radiyomizgha éytishiche, xitay kompartiyesi xitay xelq jumhuriyiti qurulghandin buyan özini bu hakimiyetning birdin-bir igisi we qanunluq hakimiyet, dep qarap kelgen. U mundaq dédi: “Xitay kompartiyesi bügün'giche mushu xil idiye bilen ayaqta turup kelgen. Kéyinki yillarda bolsa iqtisadiy güllinish arqiliq mewjutluqini saqlap keldi. Emma xitay kompartiyesi buninggha kapaletlik qilalmighan teqdirde u halda ularning hakimiyitini dawam qilishi qiyin'gha toxtaydu.”

Xitayning bu mesilidiki sezgürlüki xitay tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi xu'a chünyingning ötken heptidiki bayanatidimu öz ipadisini tapqan. U sözide: “Hazir xitay kompartiyisining 90 milyondin artuq ezasi bar, bu omumiy amérika nopusining texminen 27 pirsentini, yeni töttin bir qisimdin köprekini teshkil qilidu. Bundaq köp sandiki partiye ezaliri a'ilisidikiler, tughqanliri we dostliri bilen birlikte partiye bilen xelq otturisidiki ayrilmas munasiwetni shekillendüridu.”

Amérikadiki tonulghan xitay ishliri mutexessisi gordon chang ependi bizge qilghan sözide xitay kompartiyesining öz hakimiyitining qanuniyliqini we özlirini xelqning qollaydighanliqini küchep tekitlishi uning özige ishenmeydighanliqini körsitip béridu, deydu. U mundaq dédi:

“Xitay kompartiyesi üchün muqimliqni saqlash hemmidin muhim bolghanliqi üchün ular buning üchün kéreklik herqandaq nersini ilgiri süreleydu. Ularning yuqiriqi sözni bunche tekrarlishi emeliyette uning xitay xelqining özlirini qollaydighanliqigha ishenmeydighanliqini bildüridu. Biz xitaydiki bésim we cheklesh wasitiliri sewebidin xitay xelqining heqiqeten néme oylaydighanliqini bilmeymiz. Shunga biz xitay kompartiyesi némini köp tekitlise, ularning shu mesilide sezgürlükini perez qilalaymiz. Ularning bundaq köp tekrarlishidin qarighanda, démek bu yerde heqiqeten mesile bar. Mesilen, amérikada prézidént otturigha chiqip, ‛amérika hökümitimiz qanunluq‚ demdu? yaq, démeydu. Chünki hemme adem uning qanunluqliqini bilidu. Heqiqetni sözlep olturmaymiz, emma bir nersidin yürikingiz pok-pok bolghanda dawamliq u heqte gep qilisiz. Mana bu bizge xitay hakimiyitining herikitini izahlap béridu.”

Xitay hökümitining wirus yuqumi ehwali heqqidiki ehwalni deslepte yoshurushi bilen dunyagha keng tarqilip, herqaysi döletlerge peyda qilghan insan chiqimi we iqtisadiy chiqimi zorayghanséri herqaysi döletlerning xitay hökümitige bolghan naraziliqi kücheygen. Bir qisim uchurlarda yene buning xitayning siyasiy qatlimidimu shi jinpingge naraziliq qozghighanliqi melum.

“Jenubiy xitay etigenlik géziti” de 13-aprél küni élan qilin'ghan “Xitayning korona wirus krizisini yoshurushi netijiside dunyaning ishenchini yoqitip qoyushi” mawzusida élan qilin'ghan maqalide körsitilishiche, xitay hakimiyiti herxil teshwiqat wasitiliri arqiliq wirustiki jawabkarliqidin qéchishqa we yaki obrazini qayta tiklimekchi bolghan bolsimu, bu urunushlarmu kargha kelmigen. Eksiche, nurghun döletlerde xitay hökümitining jawabkarliqini sürüshte qilish, xitaydiki ishlepchiqirish zenjirlirini yötkep chiqip kétish, xitay bilen bolghan munasiwetlerni közdin kechürüsh teshebbusliri otturigha chiqqan.

Maqalide bayan qilinishiche, “Amérika wirus krizisidin kéyin sehiye eslihelirini bashqa döletlerge éksport qilishni toxtitip, ularni renjitip qoyghandin kéyin, xitay derhal sehiye eslihelirini herqaysi döletlerge hediye qilish arqiliq özining obrazini yaxshilap, amérikaning dunyadiki lidérliq rolini tartiwélishqa tiriship baqqan. Biraq xitayning meqsiti undaq asan emelge ashmaydiken. Chünki xitay hökümiti wirus heqqidiki emeliyetni yoshurush arqiliq dunyaning ishenchini yoqitip bolghan.”

Maqalini amérika-xitay siyaset fondi jem'iyitining re'isi chi wang yazghan bolup, uning bayan qilishiche, xitay wirus heqqidiki uchurni tunji ashkarilighanda eng awwal xitay özining shériki dep bilidighan rusiye, shimaliy koréye qatarliq döletler chégralirini taqap, xitay puqralirini qayturuwetken bergen iken. Démek, ular xitayning wirus heqqide rast gep qilghanliqigha desleptila ishenmigen.

Aptor mulahizisini mundaq dawam qilghan: “Xewerlerge qarighanda, téxi nechche ay ilgirila xu'awéy shirkitining en'gliyening 5G ul eslihelirini qurush hoquqigha érishishige yol qoyup amérikani ghezeplendürgen en'gliye hazir xitay bilen ‛hésablishish‚ ni közlewatidu. Boris jonson bash ministir bolush süpiti bilen eng axirida 5G qararigha mes'ul bolghan, u hazir tajsiman wirus bilen doxturxanida yétip qaldi. Yawropaning herqaysi jaylirida xitayning ‛maska diplomatiyisi‚ urunushliri eks tesir yaratti, ispaniye we gollandiyede xitaydin kelgen sehiye eslihelirining saxtiliqi heqqidiki xewerler körsitildi. Hetta iran chéghida xitayning yuqum heqqidiki emeliyetni yoshurghanliqini tenqid qildi.”

Aptor chi wangning éytishiche, xitayning hazirqidek iqtisadiy küchke aylinishida amérika zor rol oynighan bolup, amérikaning ishenchini yoqatqan xitayning emdi xelq'arada qaytidin obrazini tiklep chiqishi qiyin'gha toxtaydiken.

Gordon chang ependimu radiyomizgha qilghan sözide amérikaning wirus krizisidin kéyinki xitay siyasitining perqliq bolidighanliqini bildürdi. U mundaq dédi: “Menche, amérikaning xitay siyasiti özgiridu. Elwette, uning qanchilik derijide özgiridighanliqi éniq bolmasliq bilen birge, men amérikaning wirustin kéyinki xitay siyasiti wirus weqesidin ilgiriki siyasitidin perqliq bolidu, dep qaraymen. Men shexsen shundaq bolushini ümid qilimen. Chünki bizning hazirqi munasiwitimiz amérika üchün paydiliq emes, shundaqla xitay xelqi üchünmu paydiliq emes. Ilgiriki nurghun amérikaliq rehberler xitaygha yardem qilghan bolsimu, xitay özining özgermeydighanliqini, yene kélip amérikagha düshmenlikini ashkarilidi. Shunga biz özimizni qoghdishimiz kérek. Men amérikaning xitaygha qaratqan siyasitide tüptin özgirish bolushini ümid qilimen we shundaq bolush éhtimalliqini yuqiri dep qaraymen.”

“Jenubiy xitay etigenlik géziti” diki maqalidimu aptor chi wang mundaq dégen: “Wirusning qandaq bashlan'ghan bolushidin qet'iynezer, shi jinping we uning hökümitining mexpiyetlikni saqlishi öz xelqi hem shundaqla dunyaning saghlamliqi, bixeterliki we iqtisadiy muqimliqigha ziyan yetküzdi. Belkim shi jinping teshwiqat we nazaret arqiliq öz xelqining naraziliq inkaslirini kontrol qilishi mumkin, emma dunya buni asanliqche untup qalmaydu. Emdi shi jinping yoqitilghan ishenchni qayta tiklesh üchün yéngiche usul we téximu yaxshi meslihetchilerge mohtaj.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.