Уйғурлар мәсилиси сәвәблик волксвагенниң үрүмчидики завути тақиламду?

Германийәниң волксваген ширкитиниң үрүмчидики завутиниң көлими тарайтилған, ишчилар қисқартилған.

2012-Йили 4-айда германийәниң сабиқ баш министери анҗела меркил билән хитайниң сабиқ баш министери вен җиябав волксвагенниң баш шитаби җайлашқан германийәниң волфсбург шәһридә учришип, “йипәк йолидики узун тарихқа игә болған үрүмчи шәһириниң ғайәт зор тәрәққият истиқбалиға үмид билән қарап”, бу шәһәрдә волксвагенниң бир тармақ завутини қуруш тоғрисида келишим түзгән. Бу һәқтики хәвәр мәтбуатларға ашкариланғандин кейин, мәркизи мюнхен шәһридә болған д у қ бәзи кишилик һоқуқ тәшкилатлири билән бирликтә 2013-йили волксваген баш шитабиға хәт йезип, “хитайниң кишилик һоқуқ дәпсәндичилики еғир болған уйғурлар районида завут қуруш тоғра әмәс, әгәр чоқум завут қуримиз дисәңлар, аз дегәндә ишчиларниң йерими уйғурлардин болуши керәк” дегәндәк тәләпләрни сунған. Волксвагенниң баш шитаби д у қ ға язған җаваб хетидә “ишчиларниң йерими уйғурлардин болуши керәк” дегән тәклипләргә етибар билән қарайдиғанлиқини билдүргән. Бу ишлар бундин 10 йил илгири болуп өткән иди.

Д у қ рәиси долқун әйса әпәнди бу һәқтә тохталғанда, мәзкур завут қурулуш мәзгиллиридә вә қурулғандин кейин волксваген горуһиға қарши нурғунлиған паалийәтләрни елип барғанлиқини тилға алди. У сөзидә, хәлқараниң бесимиға қарита волксвагенниң давамлиқ сүкүттә турувалалмайдиғанлиқини, уйғур ирқий қирғинчилиқиға мәңгү көз юмувелишиниң мумкин әмәслики әскәртти.

2016-Йилидин башлап хитай уйғурлар районида җаза лагерлирини тәсис қилип ирқий қирғинчилиқ билән шуғуллинишқа башлиғандин кейин, болупму 2019-йилидин буян хитайдики уйғурларға йүргүзиватқан мәҗбурий әмгәк мәсилиси хәлқараға ашкариланғандин кейин, үрүмчидә тармақ завут қурған волксваген ширкити хәлқарада уйғурларниң вә кишилик һоқуқ органлириниң изчил тәнқид нишаниға айлинип қалди.

Һалбуки, йиллардин буян хәлқарада волксвагенға қарши бирләшмә баянатлар елан қилинип, намайишлар өткүзүлүп вә наразилиқ мәктуплири йоллинип турған болсиму, һәтта германийә һөкүмити волксваген ширкитиниң хитайдики завутлирини бихәтәрлик суғуртиси билән тәминләшни рәт қилған болсиму, бирақ волксваген қулиқини йопуривелип, өз завутлириниң уйғурларниң кишилик һәқ-һоқуқини дәпсәндә қилидиған яки уйғур мәҗбурий әмгикигә четилидиған җинайәтләрни садир қилмиғанлиқини тәкитләп, үрүмчидики завутини маңдурушта чиң туруп кәлгән иди. Йеқиндин буянқи мәлуматлар, уйғур ирқий қирғинчилиқи сәвәблик хәлқарада пәйда болған күчлүк бесимларниң волксвагенға тәсир қилишқа башлиғанлиқини испатлимақта.

Германийәдә нәширдин чиқидиған “дуня” гезити 27-феврал “уйғурлар: волксваген өзиниң хитай мәсилиси һәққидә тохталди-завут көрүнәрлик кичиклиди” намлиқ бир мақалә елан қилди. Мақалидә баян қилишичә, б д т ниң иқтисадий, иҗтимаий вә мәдәнийәт һоқуқи комитети өткүзгән хитайниң хәлқара әһдинамиләргә риайә қилиш вәзийитини көздин көчүрүш йиғинида хитай һакимийити уйғурларға йүргүзгән зулумлири тоғрисида өзлирини ақлашқа мәҗбур болған 16-17-феврал күнлири, волксвагенниң хитайдики завутлириға мәсул юқири дәриҗилик әмәлдари ралф брандшитеттер үрүмчидә зиярәттә болған. У волксвагенниң үрүмчидики завутини көздин көчүрүш җәрянида, завут ашханисида тамақ йәп олтурған 7 нәпәр ишчи билән айрим-айрим сөзләшкән. Бу ишчилар униңға “өзлириниң әһвалидин рази” икәнликини билдүргән. Ралф брандшитеттер үрүмчидики бир йерим күнлүк бу зиярити тоғрисида тохталғанда, “мәнму райондики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә аит доклатларға бәк көңүл бөлимән. Әмма бизниң бу завутта кишилик һоқуққа дәхли-тәрүз қилинғанлиққа аит һечқандақ дәлил йоқ” дегән.

Ралф брандшитеттер бейҗинға қайтип келипла волксвагенниң үрүмчидики завутиниң ишчилирини қисқартип, ишчиларниң санини әслидики 700 дин 240 ға чүшүрүп қойған. У бу һәқтә бәргән изаһатида, “сода әндизисидә өзгириш болди” дегән. Волксвагенниң үрүмчидики завутиниң әмди машина қораштуруш әмәс, бәлки тәйяр машиниларниң ахириқи ишқа кириштүрүлүш хизмәтлирини биҗириш вәзиписини өтәйдиғанлиқини билдүргән. 50 Миң машина үчүн лайиһәләнгән бу завуттин 2023-йили 10 миң машина өткүзүлидикән.

Мақалидә тәкитлишичә, волксвагенниң үрүмчидики тармақ завути пүткүл волксваген горуһи үчүн еғир мәсилигә айланған. Дунядики әң чоң машина ишләпчиқириш горуһи болған волксвагенниң уйғур ирқий қирғинчилиқи сәвәблик образи еғир дәриҗидә зидиләнгән. Бирақ хәлқарниң бесими қанчилик юқири болишидин қәтийнәзәр, үрүмчидики бу завутниң 50 пирсәнт пайчеки хитайға тәвә болғачқа, хитай тәрәп қошулмиса, завутни дәрһал тақаш яки елип чиқип кетиш қолай болмайдикән.

Волксвагенниң әмәлдарлири бейҗиң вә үрүмчидә зиярәттә болуватқан мәзгилдә волксвагенниң баш шитаби җайлашқан германийәниң волфсбург шәһридә д у қ вәкиллири намайиш өткүзгән, д у қ берлин ишханисиниң мудири ғәюр қурбан әпәнди бу намайиш җәрянида д у қ тәрипидин һазирланған наразилиқ хетини волксваген ширкитиниң әмәлдарлириға тапшурған иди. У бүгүн бизни бу һәқтики мәлуматлар билән тәминлиди.

Мақалидә мундақ дейилгән: “хитайниң ғәрбидики бу завут көп йиллардин буйан хәлқараниң тәнқидигә учрап кәлди. Чүнки коммунист хитай һакимийити шинҗаңдики мусулман уйғурларни рәһимсизләрчә бастурмақта. Кишилик һоқуқ тәшкилатлири йүзмиңлиған уйғурларниң җаза лагерлириға соланғанлиқини вә мәҗбурий әмгәккә селиниватқанлиқини илгири сүрмәктә.”

2022-Йили 8-айниң 31-күни б д т кишилик һоқуқ алий комиссарлиқи ишханисиму доклат елан қилип, хитайниң уйғурлар үстидин йүргүзиватқан бастурушлириниң инсанийәткә қарши җинайәт шәкилләндүрүши мумкинликини оттуриға қойған иди.