Волксваген ширкити немә үчүн хитайдин чекинишни рәт қилиду?

Волкисваген гуруһиниң баш иҗраийә әмәлдари стефан волленштейн(Stephan Wollenstein) шаңхәй машина көргәзмисидә ID 6 маркилиқ машинисини тонуштурмақта. 2021-Йили 19-апрел, шаңхәй.

Бир қанчә күн аввал америка һөкүмити хитайниң уйғур мәҗбурий әмгикигә четишлиқ мәһсулатлирини чәкләш қануниниң июнниң ахиридин башлап рәсмий иҗра қилинидиғанлиқини елан қилди. Буниңға әгишипла германийә һөкүмитиниң Volkswagen AG ширкитиниң хитайдики кархана мулазимитигә буниңдин кейин кепиллик бәрмәйдиғанлиқиға даир хәвәрләр хәлқара ахбарат васитилиридә тарқалди. Чүнки Volkswagen AG ширкитиниң уйғур мәҗбурий әмгики мәсилиси билән мунасивәтлик икәнликигә даир испатлар өткән бир қанчә йилда хәлқараға ашкарилинип, Volkswagen AG ширкити көп тәнқидкә учриған, муһаҗирәттики уйғурларму Volkswagen AG ширкитигә болған қаршилиқлирини һәр хил шәкилдә ипадиләп келиватқаниди.

Гәрчә, германийә һөкүмитиниң Volkswagen AG ниң хитайдики тиҗаритигә кепиллик бәрмәслики уйғур мәҗбурий әмгики мәсилисигә алақидар болсиму, әмма мәзкур ширкәт йәнила хитайдики тиҗаритини тохтатмайдиғанлиқини билдүрди. Йәни, Volkswagen AG ширкитиниң баш иҗрачиси һерберт дис әпәнди германийә телевизийәсиниң бу һәқтики зияритини қобул қилғанда, мәзкур ширкәтниң хитайни давамлиқ түрдә дунядики иқтисади әң тез тәрәққий қиливатқан чоң күч дәп қарайдиғанлиқи, Volkswagen AG ниң хитайдики мулазимитини тохтатмайла қалмастин бәлки, уйғур дияридики завутини давамлиқ тәрәққий қилдуридиғанлиқини билдүргән. Һерберт дис йәнә, уйғур диярида мәҗбурий әмгәк мәсилиси әсла мәвҗут әмәсликини, өзлириниң дәл Volkswagen AG ширкитиниң қаидә өлчәмлири бойичә иш елип бериш билән йәрликкә төһпә қошуватқанлиқи, бу дәл уларниң мәҗбурий әмгәк мәсилисиниң мәвҗут әмәсликигә ишинишиниң асаси икәнликни ейтқан.

1-Июн хитай һөкүмитиниң зувани болған “йәршари вақти гезити” му бу һәқтә мәхсус мақалә елан қилип, “дөләт һалқиған ширкәтләрни шинҗаңдин чекинишкә мәҗбурлашниң кишилик һоқуққа қилинған әң еғир дәпсәндичилик болидиғанлиқи” ни җар салди.

Ундақта Volkswagen AG ширкитиниң уйғур мәҗбурий әмгики билән зади мунасивити барму йоқ?

Биз Volkswagen AG ниң уйғур мәҗбурий әмгики мәсилиси билән мунасивити бар яки йоқлуқи һәққидә издиништин аввал, бу ширкәт һәмкарлиқ орнатқан шаңхәй машинисазлиқ гуруһи билән бир аз тонушуп чиқайли. Ундақ болғанда биз мәсилиниң сәвәби вә Volkswagen AG ниң уйғур мәҗбурий әмгики мәсилиси билән мунасивити бар йоқлуқи мәсилисидә адил қарашта болалаймиз.

Волкисваген вә униң хитайға кириши

Volkswagen AG Ширкити 1937-йили 5-айниң 28-күни германийәниң берлин шәһиридә қурулған. Бу дәл адолф гитлер рәһбәрликидики натсистлар германийәси йәһудийларға қарши күчлүк тәшвиқатлар әвҗ алдурған, йәһудийларни өй-маканлиридин көчүрүш, мәҗбурий әмгәккә селиш, уларни җәмийәттин сиқип чиқириш, ялғуз қалдуруш давам қиливатқан бир дәвр иди. Бу дәврдә германийәниң санаәт ишләпчиқириши учқандәк тәрәққий қиливатқан болуп, санаәт тәрәққиятиға йетәрлик әмгәк күчлириниң болуши ишләпчиқиришниң еһтияҗи иди. Шуңа җәмийәттин сиқип чиқирилған, яшаш йоллири пүтүнләй кесип ташланған намрат йәһудийлар, германийәниң санаәт ишләпчиқириш сепидә әрзан әмгәк күчлири қилип ишлитилгән. Volkswagen AG Әйни йиллири дәл мушу хил әрзан әмгәк күчлиридин пайдиланған карханиларниң бири һесаблиниду. Һалбуки, мушундақ бир арқа көрүнүши болған Volkswagen AG ширкити бүгүн тәкрар һалда, йәһудийлар чоң қирғинчилиқидин кейин қайта баш көтүргән хитай коммунист фашистлири билән бир сәптә уйғур ирқий қирғинчилиқиға көз юмуватиду. Волксвагенниң хитай тәрәптә турушидики әң асаслиқ амил йәнила мәнпәәт мәсилиси болуп, бу мәнпәәт мунасивитиниң йилтизи төвәндикиләргә тутушиду.

Германийә Volkswagen AG ширкитиниң хитайдики пейи

Мәзкур ширкәт 1984-йили “шаңхәй машинисазлиқ гуруһи” билән бирлишип, “шаңхәй волксваген ширкити 上海大众” вә 1991-йили “җуңго биринчи машинисазлиқ гуруһи” билән һәмкарлишип “FAW-Volkswagen ширкити” ни қуруп чиққан. Германийә волксваген ширкитиниң юқириқи икки ширкәттә айрим-айрим һалда %50 вә %40 пейи бар.

Германийә волксваген ширкити, хитайниң биринчи машинисазлиқ гуруһи вә шаңхәй машинисазлиқ горуһиниң мунасивити

Биринчи машинисазлиқ гуруһи ширкити болса, хитай мәркизий комитетиниң дөләт мүлкини назарәт қилип башқуруш комитетиға қарашлиқ дөләт игиликидики кархана; шаңхәй машинисазлиқ гуруһи ширкити болса, шаңхәй шәһәрлик дөләт мүлкини назарәт қилип башқуруш комитетиға қарашлиқ дөләт игиликидики кархана. Йәни, мәйли “шаңхәй волксваген ширкити” болсун яки “FAW-Volkswagen ширкити” болсун, һәр иккисила хитайниң дөләт мүлкини назарәт қилип башқуруш комитетиға мәнсуп дөләт карханилиридур. Техиму конкрет қилип ейтқанда, бу кариханилар йәккә игиликтики кархана болмиғанлиқи үчүн, барлиқ мулазимити дөләтниң мәнпәәти үчүн хизмәт қилиду.

“FAW-Volkswagen ширкити” вә “шаңхәй волксваген ширкити” ниң уйғур дияриға кириши

2010-Йили аталмиш “йеңи бир нөвәтлик шинҗаңға ноқтилиқ ярдәм бериш” сиясити йолға қоюлуп, хитай мәркинуқтилиқтети дең из яқиси районлиридики 19 өлкә вә шәһәрни “шинҗаңға ноқтилиқ ярдәм” гә чақирди. Бу дәл биз изчил дәп келиватқан уйғур дияриниң хитай районлириға бөлүп берилиши иди. Бу чағдин башлап хитайниң дөләт игиликидики кариханилири “башламчи карханилар” сүпитидә алди билән уйғур дияриға йетип кәлгән вә “шинҗаңға санаәттә ярдәм бериш түри” ни башлвәткән, йәни дөләт кариханилири дөләт мәблиғи билән уйғур дияриға “ноқтилиқ ярдәм” гә кирип кәлгәниди.

Шаңхәй волксвагин ширкити биләнFAW-Volkswagen ширкитиму 2010-йилидики аталмиш “мәркәз шинҗаң хизмәт йиғини” дин кейин, хитайниң дөләт мүлкини назарәт қилип башқуруш комитетиниң башламчилиқида уйғур дияриға алди-кәйни болуп кирип кәлгән. 2014-Йили дөләт мүлкини назарәт қилип башқуруш комитети “19өлкә шәһәрниң шинҗаңға нуқтилиқ ярдәм бериш хизмәт суписи” тәшкиллигән. Шуниңдәк аталмиш “шинҗаңға ноқтилиқ ярдәм бәрмәкчи болған 19 өлкә вә шәһәр” билән уйғур дияри арисида зәнҗирсиман алақә тори шәкилләндүрүлгән.

“FAW-Volkswagen” вә “шаңхәй волксваген ширкити” ниң мәҗбурий әмгәккә бағлиниши

Дәрвәқә, юқирида ейтқинимиздәк, юқирқи волксваген ширкәтлири болса дөләт мүлкини назарәт қилип башқуруш комитетиниң башқурушидики дөләт карханилири болуп, булар хитай һакимийитиниң “шинҗаңға нуқтилиқ ярдәм бериш” пиланиға қатнишиш вәзиписини үстигә алған кариханилардур.

2014-Йили аталмиш “мәркәзниң иккинчи қетимлиқ шинҗаң хизмәт йиғини” ечилиштин бир һәптә бурун, хитай мәркизий һөкүмити дөләт мүлкини назарәт қилип башқуруш комитети “19 өлкә шәһәрниң шинҗаңға санаәттә ярдәм бериш бойичә механизм суписи” қуруп чиқти. Бу һәмкарлиқ суписида “төт комитет хизмәт механизими” орнитилған.

Буларниң ичидә аптоном районлуқ дөләт мүлкини назарәт қилип башқуруш комитети вә биңтуән дөләт мүлкини назарәт қилип башқуруш комитетидин ибарәт бу икки комитет 19 өлкә, шәһәрләрдики дөләт мүлкини назарәт қилип башқуруш комитетлири вә уйғур дияриниң һәрқайси җайлиридики ярдәмгә еришкән вилайәт, областлар, шундақла биңтуәнниң ярдәмгә еришкән девизийәләрниң дөләт мүлкини назарәт қилип башқуруш комитети билән алақә орнитиш һәмдә келиштүрүш вәзиписини үстигә алған. Үчинчиси, 19өлкә вә шәһәрләрниң дөләт мүлкини назарәт қилип башқурушқа комитетлири болуп, булар мунасивәтлик хизмәтләргә мәсул бөлүм қуруп, алақиләшкүчиләрни бекитип, “шинҗаңға санаәттә ярдәм бериш пилани” түзүшни үстигә алиду. Төтинчиси болса, уйғур дияридики 19 өлкидин ярдәмгә еришидиған вилайәт, област вә шәһәрләр, шундақла биңтуән девизийәлириниң дөләт мүлкини назарәт қилип башқуруш комитетлиридур. Улар хизмәт бөлүми қуруп, шинҗаңға ярдәм беридиған 19 өлкә вә шәһәрләрдики кариханиларниң шинҗаңниң һәрқайси җайлиридики түр қурулушлириға мулазимәт қилишқа капаләт бериду.

Шундақ қилип, хитайниң деңиз яқиси районлиридики 19 өлкә вә шәһәрдики дөләт игиликидики кариханилар хитай мәркизий һөкүмитиниң бир туташ пиланлиши, ярдәм бериши вә йетәрлик иқтисад, қолай сиясәт, һәмкарлиқ механизми, яхши шараит билән тәминлиши астида уйғур диярида “шинҗаңға нуқтилиқ ярдәм бериш” намида йәрләшкән.

Аталмиш “шинҗаңға ярдәм бериш” “маарипқа ярдәм”, “тебабәткә ярдәм”, “санаәттә ярдәм” “пән-техникида ярдәм”, вә “ишқа орунлаштурушта ярдәм” дин ибарәт түрләргә айрилған болуп, шинҗаң волксваген ширкәтлири бу түр қурулушлириниң һәммисигә аваз қошқан. Йәни, волксвагенниң уйғур мәҗбурий әмгикигә мунасивәтлик болушиниң әң асаслиқ сәвәби, дәл униң “шинҗаңға нуқтилиқ ярдәм беришкә” қатнашқанлиқидур. Мәсилән: буниң мисали төвәндикичә:

Шаңхәй машинисазлиқ гуруһи волксваген(上汽大众新疆公司) шинҗаң ширкити “маарипқа ярдәм” түридә, шаңхәй дөләт мүлкини назарәт қилип башқуруш комитети қурған һәмкарлиқ суписи арқилиқ, уйғур дияридики кәспий мәктәпләр билән “кархана билән мәктәп һәмкарлиқи” шәклидә алақә орнатқан. Мәсилән, 2013-йили 8-айда шаңхәй волксваген ширкити үрүмчи кәспий университетиға 1милйон 500 миң йүән ианә қилип, “кархана билән мәктәп һәмкарлиқи” услубида, мәзкур мәктәп билән бирликтә аптоматлаштурулған тәрбийәләш тәҗрибәханиси қуруп чиқиду. Арқидинла шинҗаң қораллиқ сақчи қисим 6-тармақ әтрити билән һәмкарлиқ имзалайду. Мәзкур6-тармақ әтрәт 2010-йилидики аталмиш “мәркәзниң биринчи қетимлиқ шинҗаң хизмәт йиғини” дин кейин, “шинҗаңниң муқимлиқини қоғдаш вә террорлуққа қарши туруш” үчүн алаһидә сәпләнгән қораллиқ қисимдур. Шаңхәй волксваген ширкити 6-әтрәткә машина ианә қилиду.

“кархана билән мәктәп һәмкарлиқи” түри “шинҗаңға нуқтилиқ ярдәм” сияситиниң маарипқа ярдәм түридики нуқтилиқ түр һесаблиниду. Бу түр бойичә карханилар “ишчиларни еһтияҗға қарап тәрбийәләш” үчүн мәктәпләргә “заказ” бериду. Мәктәпләр ишчиларни мунасивәтлик кәсипләр бойичә тәрбийәләп, карханиларға өткүзүп бериду. Бу һадисини нөвәттә “заманиви қул содиси” дегән аталғу билән изаһлаш мумкин. 2020-Йили тәтқиқатчи адриан зенз тәрипидин елан қилинған “нәнкәй доклати” да бу җәрянларға алақидар болған тәпсилатлар испатлиқ көрситилгән.

“шинҗаң шиң пеңда ишчилар мәктипи” 2003-йили қурулған болуп, аптомобил саһәсини асас қилған йәккә игиликтики ишчилар кәспий мәктипи. Бу мәктәп үрүмчи йеңишәһәр райониға җайлашқан болуп, бу мәктәп биринчи машинисазлиқ волксваген шинҗаң ширкити, германийә BOSCH ширкити шинҗаң тармиқи қатарлиқ даңлиқ кариханиларниң мәхсус ишләмчи тәрбийәләш базиси қилип бекитилгән. Тәрбийәләйдиған ишләмчиләр асасән йезилардики ешинча әмгәк күчлирини нишан қилидикән. Бу мәктәптә оқуғучилар кәсип өгиништин башқа хитай тили вә дөләтни сөйүш қатарлиқ сиясий дәрсләрни өгинидикән. Башқуруш усули наһайити қаттиқ болуп, толуқ һәрбий түзүм бойичә йепиқ усулда башқурулидикән. Мәктәп дәрвазисиниң сим торлар билән печәтләнгән сүрити вә уйғур пәрзәнтлиригә писихика дәрси бериливатқан, һәрбий мәшиқ елип бериливатқан қатарлиқ мунасивәтлик сүрәтләр, мәктәпниң тәшвиқат тор бекитигә чаплап қоюлған.

Йиғип кәлсәк, волксвагенниң уйғур мәҗбурий әмгики биләнла әмәс, бәлки пүткүл уйғур ирқий қирғинчилиқ җәрянлири билән васитилик яки биваситә алақиси болғанлиқида шәк йоқ. Әмма әпсуслинарлиқи вә кишини ғәзәпләндүридиғини германийә волксваген ширкитиниң бу җинайәткә давамлиқ шерик болидиғанлиқини һеч һейиқмастин җакарлиғанлиқидур. 1990-Йиллардин башланған хитай һөкүмран синиплири билән болған қоюқ мәнпәәт бағлиниши, волксваген ширкитини аллибурун “уйғур ирқий қирғинчилиқи” ниң җавабкарлири билән бағлиған болуп, өзиниң мәзкур мунасивитини давам қилидиғанлиқини һәмдә мәҗбурий әмгәкниң йоқлиғини җакарлиши униң бу җинайәтни қоллайдиғанлиқиниң ипадисидур.

***Мәзкур мақалидә оттуриға қоюлған пикирләр апторниң шәхсий қарашлири. Радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилалмайду.