Wijdan bilen menpe'et otturisiki tallash: 100 nechche döletning xitayni qollighanliqi Uyghur irqiy qirghinchiliqini yoqqa chiqiralamdu?

4-Mart küni birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq komitétning aliy komissari wolkér türk xitayning nöwette Uyghur we tibetlerning négizlik heq-hoquqlirini depsende qiliwatqanliqini tilgha aldi, shundaqla xitayni kishilik hoquq weziyitini yaxshilashqa chaqirdi. U yene xitayning b d t kishilik hoquq komitéti ishxanisi we bashqa kishilik hoquq organliri otturigha qoyghan tekliplerni emeliyleshtürüshini telep qildi. Bu telepler elwette Uyghur we tibetlerni öz ichige alghan kishilik hoquqqa dexli-teruz qilishqa munasiwetlik qanun, siyaset we qilmishlarni közde tutqan. Halbuki, xitay izchil türde Uyghurlarni keng kölemde lagérlargha qamighanliqi we ulargha irqiy qirghinchiliq élip barghanliqidek jinayi qilmishlirini inkar qilip kelmekte.

5-Mart küni, xitay tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi Maw ning Muxbirlarni kütüwélish yighinida wolkér türkning yuqiriqi sözige inkas qayturghan. U, dunyadiki 100 nechche döletning xitayning Uyghur, tibet we xongkongdiki kishilik hoquq siyasitini qollighanliqini, buning özila xitayning bu jehette heqliq ikenlikining delili ikenlikini ilgiri sürgen.

Melumki, 2022-yili b d t kishilik hoquq komitétining sabiq komissari mishél bachélét (Michelle Bachelet) wezipisidin ayrilishtin birqanche sa'et ilgiri “Shinjangning kishilik hoquq ehwali heqqide doklat” ni élan qilghan bolup, uningda xitayning Uyghur élidiki yuqiri bésimliq basturush siyasitining insaniyetke qarshi jinayet shekillendürgen bolushi mumkinliki tekitlen'gen idi. Halbuki, xitay hökümiti öz waqtida b d t kishilik hoquq komitétining bu doklatidiki bayanlarni inkar qilghan idi. B d t ning mezkur doklatida xitayning Uyghurlargha qaratqan zorawanliqigha da'ir eyibleshning heqiqeten ishenchlik ikenliki déyilgen. B d t ning bu doklatida gerche “Irqiy qirghinchiliq” dégen atalghu ishlitilmigen bolsimu, emma amérika qatarliq bir qanche gherb döletliri bu mesilini irqiy qirghinchiliq dep eyibligen idi. Halbuki, xitay özining irqiy qirghinchiliq qilghanliqini qet'iy inkar qilip, özining Uyghur élida yürgüzgen siyasitining “Esebiylik, térrorluq we bölgünchilikke qarshi turushning eng yaxshi usuli” ikenlikide ching turghan.

Derweqe, b d t kishilik hoquq komitétining Uyghurlar heqqidiki doklati élan qilin'ghili ikki yilche bolghan bolsimu, emma Uyghurlarning ehwalida qilche özgirish yüz bergini yoq. Eksiche xitayning Uyghur irqiy qirghinchiliqini aqlash teshwiqatliri téximu kücheymekte.

Bu yil 23-yanwarda b d t kishilik hoquq komitétining kishilik hoquqni qerellik tekshürüsh xizmet guruppisi jenwede xitayning kishilik hoquq mesilisige qarap chiqqan, shundaqla b d t gha eza döletlerning wekilliri Uyghur, tibet we xongkong mesililirini chöridigen halda xitay wekilliri bilen diyalog ötküzgenidi. Halbuki, mezkur yighin'gha qatnashqan 160 dölettin 120 ge yéqini xitayning kishilik hoquq weziyitige “Yaxshi baha” bergen. Mezkur yighin'gha qatnashqan we kimlikini ashkarilashni xalimaydighan afriqaliq bir diplomatning ashkarilishiche, u yighin bashlinishtin ilgiri xitay wekilliri teripidin chaqirtilip, yighinda xitayni qollash toghriliq mexsus telep we tewsiye tapshurup alghan. Roytérs agéntliqiMu bu yil yanwarning béshida xitayning nurghun döletlerdiki elchixanilirining jenwede xitayning kishilik hoquq mesilisi qarap chiqilghanda, xitayni qollap pikir qilishi heqqide teklip xéti ewetkenlikini ashkarilighan.

B d t kishilik hoquq komitéti xitayning kishilik hoquq mesilisini qarap chiqish yighinining xatiriside, bir mutexessisning “Qanchilik adem terbiyelesh merkizide turuwatidu, ularning turush mudditi qanchilik, ular mejburiy emgekke séliniwatamdu?” dégen so'aligha xitay wekilining bergen jawabi kishini téximu ghezeplendüridu. Yeni xitay wekili mezkur so'algha terbiyelesh merkezlirining tutup turush orni yaki mejburiy emgek orni emeslikini, belki ashqunluqni tügitish mektipi ikenlikini, shundaqla “Terbiyelesh mektipide oquwatqanlarning térrorluq pa'aliyitige qatnashqan, emma jinayet shekillendürmigenler” ikenliki toghriliq lap urghan. Halbuki, xitay bir qanche yillardin buyan üzüldürmey échip kéliwatqan atalmish “Shinjanggha munasiwetlik axbarat élan qilish yighini” da, “Terbiyelesh merkizi” dikilerning yénik derijidiki jinayet shekillendürgen kishiler bolghanliqini izchil tekitlep kelgen idi. Qiziqarliqi shuki, xitayning yaki chet el muxbirlirining lagérlargha qaratqan ziyaritide, ziyaret qilin'ghuchi Uyghurlarning bayanida “Jinayet ötküzgenlik”ige da'ir melumatlar yoq idi. Eksiche, lagérlargha “Öz ixtiyarliqi bilen kelgenliki, kélishtiki meqsitining kallisidiki ashqun idiyelerni tazilap, yéngiwashtin adem bolush üchün” ikenlikidek sewebler bar idi.

Xitay 2019-yili élan qilghan “Aq tashliq kitab” ida, lagérlarni qurushtiki meqsitining “Térrorluqni térrorluq yüz bérishtin awwal, yeni böshükide yoqitish” ikenliki bilen özini aqlighan idi. Halbuki, “Téxi yüz bermigen bir mesilining xaraktérini aldin békitish, uni térrorluq bilen baghlash we yoqitish” ni meqset qilip “Terbiyelesh merkizi” qurush, eqli jayida bir insan üchün tolimu bimene we chektin ashqan mentiqisizliq idi. Shundaq bolushigha qarimay, xitay yuqiriqidek yalghanliri bilen taki bügün'giche öz jinayetlirini aqlap kelmekte.

Derweqe, Uyghurlar mesilisi xelq'aralashqan ötken on yilgha yéqin waqit ichide, xitayning yalghanliri we bu yalghan'gha “Ishen'gen döletler” ning köplüki sewebidin, Uyghurlarning ehwalida héchqandaq yaxshilinish hasil bolghini yoq!

Kishini epsuslanduridighini shuki, xitay aghzidin chüshürmeywatqan “100 Nechche döletning b d t da xitayni qollishi” hergizmu xitay tashqi ishlar bayanatchisi mawning éytqandek, “Adalet we kishilik hoquq nuqtisidin” bolghan emes! shunisi éniqki, xitayning dunya jama'itini exmeq chaghlap qiliwatqan ashkara yalghanchiliqini we mentiqige uyghun bolmighan sepsetilirini xitayni qollawatqan döletler perq ételmigüdek derijige chüshüp qalghan emes, elwette! bu yerdiki négizlik mesile shuki, xitayni qollawatqan bu döletler yaki mundaq yaki undaq shekilde xitay iqtisadigha tayinip qalghan, xitayning qerz sirtmiqigha boghulghan yaki siyasiy jehettin gherb démokratik qimmet qarashlirigha qarshi mustebit döletlerdur. Shunga bu döletler wijdan bilen menpe'et otturisidiki tallashta héch ikkilenmestin menpe'etni tallighan, yeni öz menpe'etini kishilik hoquqtin üstün körgen. Xitaymu elwette ularning bu ajizliqidin ustiliq bilen paydilan'ghan, xalas.

*** Bu obzordiki köz qarashlar peqetla aptorgha xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu.