Piroféssor jéymis léybold: “Yéngi derslik shi jinpingning xitaylarni merkez qilghan milliy dölet qurush gherizini ashkarilidi”

Washin'gtondin muxbirimiz uyghar teyyarlidi
2024.06.10
zhunghua-ortaq-gewdisi “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi heqqide omumiy bayan” namliq kitab.
globaltimes.cn

Xitay hökümiti ilgiriki milletler siyasitining xitayning nöwettiki dölet ehwaligha we dewrning tereqqiyatigha maslishalmighanliqi, “Milliy perqlerni küchlendürüp, tar millet éngi we az sanliq milletlerning ayrimchiliqi” ni keltürüp chiqarghanliqini, shuning üchün xitayning milletler siyasitini qaytidin tüzüshning zörürlüki heqqide jar sélip kelgen idi. Shu sewebtin xitay hökümiti “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi heqqide omumiy bayan” namliq kitabni neshr qilip, uni xitaydiki aliy mekteplerning resmiy derslik kitabi qilip békitken idi. Mutexessisler, xitayda yene bir meydan “Medeniyet inqilabi” ning jiddiy élip bériliwatqanliqi we xitay milletchiliki dolqunining künséri küchiyiwatqanliqini tekitlimekte. Shuning bilen bir waqitta, xitay hökümitining yene xitay bolmighan milletlerni éritip, xitayda peqetla xitaylarni merkez qilghan tek ulus döliti berpa qilmaqchi boluwatqanliqini ilgiri sürmekte.

“Shinxu'a tori” ning bu heqtiki xewirige qarighanda, yéqinda neshr qilin'ghan “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi heqqide omumiy bayan” namliq kitab, nöwette xitaydiki barliq uniwérsitétlarda “Marksizm nezeriyesi” we “Shi jinping idiyesi” qaratliq siyasiy derslerge oxshash mejburiy oqutulidighan derslik qatarigha kirgüzülgen. Mezkur xewerde bu kitabning neshr qilish sewebini mundaq izahlighan:

“Islahat we ishikni échiwétishtin buyan, ilgiriki milletler siyasiti we milletshunasliq nezeriyesi, shundaqla bu heqtiki munazire we muhakimiler yéngi dewrning tereqqiyatigha maslishalmighachqa, xitayda jungxu'a milliti éngi we jem'iyiti éngini turghuzushqa paydisiz bolmaqta. Bu yene milletler ittipaqliqi, ijtima'iy muqimliq we milletlerning öz'ara arilishishighimu paydisiz bolmaqta. Shunga jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini yaritish we kücheytish zörür”

Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi, doktor hénrik shajiwski (Henryk Szadziewski) bu heqte pikir bayan qilip, mundaq dédi:

“Méningche, xitay kommunistlirining xitaydiki xitay bolmighan xelqlerge éniqlima bérish usuli asasen siyasiylashturulghan bolup, xitayning hazirqi idé'ologiyesige mas kélidu. Bügünki künde, xitay medeniyitide xitay bolmighan xelqlerge qarshi bir üstünlük we téximu chong idé'ologiyening shekillen'genlikini köreleymiz. Shunga bu sistéma burun oxshimighan milletler bilen qurulghan, shundaqla islahat dewride bu perqliq kimliklerni ipadileshke ruxset qilin'ghan idi. Démekchimenki, men ularni burun tuluq erkin bolghan démeymen, peqetla ularning milliy kimliklirini ipadilishige ruxset qilin'ghan, déyeleymen. Bu elwette hazir mewjut bolghan xitaylarning üstünlük sistémisigha mas kelmeydu. Eger kishilerge bu sistéma mejburiy yolgha quyulsa, elwette ular uninggha qarshi turidu. Shunglashqa xitay hökümiti nuqtisidin peqetla jem'iyetning muqimliqi heqqide söz bolidu. Eger xitayda étnik milletler (xitay bolmighan milletlerning) ning ijtima'iy sistémiliri buzulsa, elwette bu (xitay) üchün muqimsizliq amilini keltürüp chiqiridu.”

Türkiye hajettepe uniwérsitétining dotsénti doktor erkin ekrem yuqiridiki pikirning tarixiy menbelirige we tarix pelsepisige uyghun emeslikini körsitip, mundaq dédi: “‛jungxu'a milliti ortaq gewdisi heqqide omumiy bayan‚ namliq kitabini neshr qilishning meqsiti xitay bolmighan milletlerni éritip, peqetla tek xitay ulusini yaritishtur. Xitay milletchiliki emeliyette irqchi bir milletchilik bolup, xitay bolmighan milletlerning mewjut bolup turushini xalimaydu.”

Mezkur kitabta yene mundaq déyilgen: “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini shekillendürüsh dewrimizning tarixiy mes'uliyiti. U yene xitay millitining ulugh güllinishi we xitay medeniyitining uzun muddetlik güllinishining idiyewi kapaliti. Béyjing uniwérsitétining piroféssori yang lixu'a (杨立华) mezkur kitabning “Kirish söz” de jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini ilgiri süridighan yéngi bir pen, yeni oqulidighan dersler yolgha qoyush kéreklikini mu'eyyenleshtürgen”.

Halbuki, doktor hénrik shajiwski yuqiriqi pikir we köz qarashlarning hazirqi zaman bilim nezeriyesi we oxshimighan dunya qarshigha mas kelmeydighanliqini körsitip mundaq dédi:

“Méningche, ular (xitay da'iriliri) bu jeryanlar tamamlanmidi, yeni jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini téxi shekillenmidi dep qaraydu. Qandaqla bolmisun, hazirqi hakimiyet astida bu jeryan dawam qiliwatidu. Ular bu ishni xitay ulusining güllinishi we rawajlinishigha qarita tarixi herikettin shekillendürgenlikini otturigha qoydi. Emma bu yerde yalghuzla xitay medeniyiti déyishi bek qiziqarliq. Bu hazirqi zaman bilim nezeriyesi (epistemologies) we oxshimighan dunya qarashlirigha mas kelmeydu. Bolupmu Uyghur, tibet, mongghul qatarliq milletler, shundaqla yünnendiki köpligen yerlik xelqlerning dunya qarshi xenzulargha pütünley oxshimaydu. Undaqta, bilim nezeriyesi bu sözliniwatqan xitay medeniyitige qandaq mas kélidu? bu mahiyette xitay kommunistik partiyesi üchün yoshurun muqimsizliqning amili bolup, bu muqimsizliq amillirining chégra rayonlardin kéliwatidu dep qaralmaqta. Bu waqitning ötüshige egiship, dölet xewpsizliki mesilisige aylanmaqta”.

Awstraliye latrobi uniwérsitétining piroféssori jéymis léybold (James Leibold) “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi heqqide omumiy bayan yéngi” namliq kitabni tekshürüsh we tetqiq qilish asasida, “Yéngi derslik shi jinpingning xitaylarni merkez qilghan tek ulus döliti qurush gherizini ashkarilidi” namliq bir maqale élan qilghan. U maqaliside munularni tekitligen:

“Xitay xelq jumhuriyitide yene bir meydan ‛medeniyet inqilabi‚ jiddiy élip bérilmaqta. Bu maw zédung ilgiri teshebbus qilghan sinip küresh inqilabi emes, belki xitaylarning medeniyet we irqchiliq herikitidur. Xitay ilgiri bergen wedilerni, milliy siyasetlerni biraqla irghip tashlidi, pen yün (derslik kitabining bash muherriri) ning dersliki xitay merkezchilik epsanisini qayta qurushni meqset qilghan. Bu kitab ‛xitay xelq jumhuriyiti asasiy qanuni‚ we ‛milliy térritoriyelik aptonomiye qanuni‚diki az sanliq milletlerning heq-hoquqlirini nezer-güzirige ilmighan. Hazir bu tupraqlarning peqet birla igisi bar, u bolsimu yéngi xitay impériyesining impératori shi jinping”.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.