Shi jinpingning hakimmutleq tüzümidiki xitayning kelgüsi heqqide mulahiziler

Xitay dölet re'isi shi jinping hakimiyetke chiqqandin buyan hoquqni mislisiz derijide qoligha merkezleshtürgendin sirt, ammiwi teshkilatlar, kishilik hoquq aktiplirini basturup, uchur - pikir erkinlikini boghdi. Közetküchiler shi jinpingning arzusining eksiche, ilgiriki dölet re'isliridinmu bek qattiq qol siyaset yürgüzgenlikini bildürmekte. Undaqta, buning aqiwiti qandaq bolidu, bu shi jinpingning küchlüklidikin dérek béremdu?

Xitay dölet re'isi shi jinping textke chiqqandin kéyin xitayda chiriklikke qarshi urush qozghap, kompartiyening nurghun yuqiri derijilik emeldarlirini tutqun qildi. Armiye we partiye ichide islahat élip bérip, hoquqni yüksek derijide qoligha merkezleshtürdi. Nurghun közetküchiler uning xitayda mawzédüng we déng shyawpingdin qalsila, xitaydiki eng küchlük bir rehber bolghanliqini ilgiri süridu.

“Maliye waqti” géziti shi jinping heqqide élan qiliwatqan “Shi jinpingning junggosi” serlewhilik chatma maqaliliride körsitishiche, shi jinping wezipige olturup birinchi künidin étibarenla radikal qararlar arqiliq hoquqni merkezleshtürüshning koyigha chüshken. U chet'ellerdiki we xitaydiki kishilerning perez qilghinining eksiche, démokratiyilishish yoligha qarap emes, belki döletni qattiq qolluq siyaset bilen bashqurushni teshebbus qilidighan biri bolup chiqqan.

Amérika muxbirlarni qoghdash komitétining xitay ishliri tetqiqatchisi wang yachyuning éytishiche, shi jinpingni heqiqeten yuqirida déyilgenlerge oxshash déng shiyawpingdin kéyinki eng küchlük rehber dep qarashqa bolidiken. U mundaq deydu: “Shi jinpingning téximu köp hoquqni öz qoligha merkezleshtürüwatqanliqi éniq. U bu arqiliq xitaydiki barliq sahelerni kontrol qilishqa urunmaqta. Mutexessisler uni bu jehette xu jintaw we jang zéminni bésip chüshti, dep qaraydu.”

Undaqta bu qudretning ipadisimu yaki ajizliqningmu?

“Maliye waqti” géziti bu heqte mulahiziside “Nurghun közetküchiler shi jinpingning ammiwi jem'iyetke qiliwatqan basturushini yiraqni körmeslik we xeterlik dep bahalaydu. Ular buni réjimning asasining ajizliqi, bixeterlik tuyghusidin yoqsulluqi we özige ishenchi yoqluqining ipadisi dep qaraydu” dégen.

Amérikidiki siyasiy analizchilardin ilshat hesen ependimu shi jinpingni qudretlik dep qarashqa bolmaydighanliqini bildürdi. U mundaq dédi: “Menmu buni ajizliqning ipadisi dep qaraymen. Chünki qudretlik bir lidér hergizmu kishilik hoquq adwokatlirini solap qoymaydu. U qudritidin paydilinip azraq bolsimu erkinlik bérish arqiliq özige bolghan ishenchini namayan qilidu. Biraq u textke chiqqandin kéyinla özige ishenchsizlik bilen ish qildi. Mesilen, u nurghun yuqiri derijilik emeldarlarni qolgha élip, höküm élan qildurghan bolsimu, emma ularni ölüm jazasigha höküm qilalmidi. Bu partiye ichidimu qarshiliqning küchlüklükining ipadisi, shunga u özige yol élip qoydi. U xu jintaw dewridin kélip qalghan azraq erkinliktin qorqti. Shunga u metbu'at erkinlikini, partiyining eyibini achidighan metbu'atlarni yoqatti. Uning sowét ittipaqi yimirilgende éytqan bir meshhur gépi bar “Sowéttin bir oghul bala chiqmidi” deydighan. Shunga u özini kompartiyini gümürülüshtin qoghdaydighan “Bir oghul bala, bir qehriman” dep qaraydu. Mana bulardin uning kompartiyining weyran bolushidin qorquwatqanliqini éniq körüwalghili bolidu.

Undaqta, xitay peqetla iqtisadiy tereqqiyat arqiliq bundin kéyinmu mushundaq put tirep turalamdu? maliye waqti géziti bu heqtiki mulahiziside shi jinpingning bu xil siyasetliri we hazirqi iqtisadiy siyasiti bilen dawamliq put tirep turalaydighanliqigha guman bilen qarighan. Ular shi jinping “Junggo chüshi” de otturigha qoyghandikidek bir junggoni yaritish üchün choqum islahat élip bérilishi kéreklikini bildürgen.

Uningda mundaq dep bayan qilin'ghan: “Shi jinping arzu qiliwatqandek tereqqiyatni - yeni yéshil, ijadchan, mulazimet we istémalni asas qilghan bir junggoni yaritish hazirqi mewjut sotsiyalistik iqtisadiy siyaset bilen yaki mundaqche éytqanda merkezdin bashqurulidighan iqtisadiy siyaset bilen mumkin bolmaydu. Ammiwi erkinlik, qatmalliqqa riqabet élan qilish erkinliki, döletni qanun arqiliq idare qilish, istémalchilar hoquqini qoghdash, ilmiy mülk hoquqigha hörmet qilish we puqraliq hoquqini ishlitish qatarliq hemmisi hazir junggo üchün zörür bolghan ijadchan we zamaniwi iqtisad berpa qilishta kem bolsa bolmaydighan éléméntlardur. Shi jinping ependi we kompartiye üchün élip éytqanda, yuqiridikiler hemmisi özining küchini azaytish we jem'iyet üstidiki kontrolini yumshitish bolup hésablinidu. Shunga bu shi jinpinggha oxshash sowét ittipaqining yimirilishini mexsus tetqiq qilip, uning eng zor xatasi ‛siyasiy islahat we gherbche idiyilerning singip kirishige yol qoyush‚ dep xulase chiqarghan birining quliqigha xosh yaqmasliqi mumkin.... Lékin xitaydiki iqtisadiy tereqqiyatning dawami we shundaqla uzun muddetlik siyasiy muqimliq üchün kommunistik partiye choqum siyasiy islahatni qedemmu - qedem bashlishi, musteqil edliye we siyasettiki tengpungluqni saqlash üchün asas yaritishni bashlishi kérek.”

“Maliye waqti” géziti xitayda hazir kündilik turmushini qamdap kétiwatqan, adette siyaset bilen qilichilikmu alaqisi yoq kishilerningmu xitayda bésim artip ketti, dep qaraydighanliqini bildürgen we buninggha xitaydiki bir otturahal sewiyide yashaydighan bir dölet memurining sözini neqil keltürgen. U mundaq dégen: “Menche shi jinping dewatqan “Junggo chüshi” teywende alliqachan emeliyliship boptu. Ötken yili shi jinping bilen ma yingjyuning tarixi uchrishishi téléwizorda tarqitilghan idi. Shi jinpingning uzun - uzun nutqi téléwizorda bérildi. Lékin nöwet ma yingjyugha kelgende ulap tarqitish késiwétildi. Shuning bilen qizim mendin ‛sehnide ikki kishi bar idighu, némishqa peqet ularning birila sözleydu‚ dep soridi. Bir bala chéghida bu so'alni sorighan yerde, hemme kishi bu so'alni sorimamdu?”

“Maliye waqti” géziti mulahizisi dawamida, xitay üchün siyasiy we iqtisadiy erkinlikning zörürlükini tekitlep “Shi jinping eger ‛démokratiyilishish‚ dégen sözni ishlitishni qet'iy xalimisa, uni “Xitay dölitining qaytidin bash kötürüshi” dep atisimu bolidu, mana bu uning eng qimmetlik mirasi bolup qalidu” dégen.

Xitay hökümiti yéqinqi bir qanche kündin buyan ötken yili tutqun qilin'ghan 300 etrapidiki kishilik hoquq adwokatliri ichidiki jow shifing we jey yenmén qatarliq bir qanche muhim kishilik hoquq aktipliri üstidin arqa - arqilap sot échip, ularni “Hakimiyetni aghdurushqa urunush” jinayiti bilen ayrim - ayrim halda 7 yilliq we 3 yilliq qamaq jazalirigha höküm qilghan idi.

Xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri xitay sotlirining bu qararini eyibligen we xitayda kishilik hoquqning éghir zerbige uchrawatqanliqini bildürgen idi.