Xitayning Uyghur élida ikkinchi paytext qurush pilani qandaq meqsette otturigha chiqti?

Xelq'ara bazarning kéchilik menzirisi, ürümchi, 2003-yili 11-séntebir

 Xitay hökümiti meblegh salghan bir döletlik tetqiqat türining doklatida xitayning ikkinchi paytextini Uyghur élida qurush teklipi otturigha qoyulghan. Mezkur doklatta, eger xitay ikkinchi paytextni Uyghur élida qurghan teqdirde, dölet iqtisadini tengpunglashturghili, az sanliq milletler mesilsini hel qilghili, asiya we yawro-asiya elliri bilen bolghan munasiwetni tereqqiy qildurghili bolidighanliqi otturigha qoyulghan.

“Jenubiy xitay etigenlik pochtisi” gézitining muxbiri sitiwin chéngning xewirige qarighanda, yuqiriqi bu tetqiqat türi shangxey fuden uniwérsitétining proféssori jow wén we sichüen uniwérsitétining proféssori mi jün bashchiliqidiki xitay tetqiqatchilar teripidin élip bérilghan bolup, uning doklati béyjingda chiqidighan “Ijtima'iy penler” zhurnilining 21-april künidiki sanida élan qilin'ghan. Mezkur doklatta xitayning Uyghur élida qurmaqchi bolghan ikkinchi paytexti bilen béyjingning funksiyesining qandaq teqsimlinidighanliqi toghrisida tepsilatlar bérilmigen, emma uningda ikkinchi paytextni ürümchi yaki qeshqerge oxshash nopusi bir qeder zichraq sheherlerge yéqin jayda berpa qilinishi kérekliki tekitlen'gen. Shundaq qilghanda, “Az sanliq milletler bilen bolghan munasiwetni yenimu kücheytip, milletler ittipaqliqini yaxshilighili bolidighanliqi” ilgiri sürülgen.

“Jenubiy xitay etigenlik pochtisi” gézitining xewiride déyilishiche, doklatta munular otturigha qoyulghan: “Ikkinchi paytext az sanliq milletlerge munasiwetlik ishlarni biwaste bir terep qilidu, bu merkiziy hökümet bilen yerlik milletler otturisidiki alaqe we maslishishni yaxshilashqa paydiliq. Az sanliq milletler arisida téximu küchlük bolghan alaqe we munasiwetlerni ilgiri sürüsh arqiliq, barliq puqralargha nep yetküzidighan téximu inaq jem'iyet berpa qilghili bolidu.”

Xewerde diyilishiche, béyjingdiki qistangchiliq we muhit bulghinishini peseytish qatarliq mesililer seweblik, ilgiri beziler  shangxey, gu'angju, jéngju yaki shi'en'ge oxshash sheherlerde ikkinchi paytext tesis qilish heqqide bir qisim tekliplerni otturigha qoyghan iken. Emma bu teklipler köpinche hallarda ayrim bir tetqiqatchi teripidin öz aldigha yézilghan doklatlar asasida bolghachqa, anche köp diqqet qozghimighan iken. Halbuki, ikkinchi paytextni Uyghur élida qurush heqqidiki bu qétimliq chong teklip, 2019-yilliq xitayning döletlik ijtima'iy pen fondi meblegh salghan, “Bir belbagh bir yol” qurulushining xetiri we pursitini bahalaydighan chong bir tetqiqat türining mehsuli iken.

Undaqta, xitayning ikkinchi paytext qurush, qurghandimu uni Uyghur élida tesis qilish pilanining meqsiti zadi néme?

Xitay hökümiti zor sommida meblegh salghan bu tetqiqat türi, chet ellerdiki mutexesislerning, bolupmu Uyghur élini yéqindin közitip kéliwatqan tetqiqatchilarning küchlük diqqitini qozghidi.

Uyghurshunas, ottura asiya mesililiri mutexessisi, amérika jorji washin'gton uniwérsitétining proféssori shan robértsning qarishiche, bu bir yaqtin, xitay hökümitining Uyghur élini xitay ölkilirige oxshash qiliwétish siyasiti bilen munasiwetlik bolsa؛ yene bir yaqtin, xitayning dölet xewpsizliki bilen munasiwetlik bolushi mumkin iken.

Shan robértis bu heqte mundaq deydu: “Bu teklip layihesining choqum emeliylishidighanliqi éniq bolmisimu, emma men buni xitay hökümiti Uyghur élida taki 1990-yillardin bashlighan siyaset bilen, yeni Uyghur rayonini xitayning ichki ölkilirige oxshash qiliwétish hem birleshtürüsh siyasitining dawami dep qaraymen. Yene bir yaqtin bu ish manga qazaqistan hökümitining qazaqistanning shimalini rusiye tehditidin qoghdash üchün paytextini almutadin astanagha yötkigenlikidek weqenimu esletti. Xitayning ikkinchi paytext qurush oyi, döletning mudapiyesi we xewpsizliki bilenmu munasiwetlik bolushi mumkin.”

Doktor shan robértsning déyishiche, xitay hökümiti chégra rayonlardiki muqimsizliqning sewebini tashqiy küchlerning tesiridin bolidu dep qarighachqa, uzundin buyan bu rayonlarda merkizi hökümetning tesir küchi we hakimiyet iqtidarini kücheytishke tiriship kelgen.

U yene mundaq dédi: “Elwette, bu dégenlik, xitay ottura asiya elliri yaki rusiyening Uyghur éligha tehdit peyda qilish xewpidin ensiridi, dégenlik emes. Emma xitay yawro-asiyadiki muqimszliqtin ensirigen bolushi mumkin. Shunga u ikkinchi paytextni Uyghur élida qurush arqiliq, gherbiy chigrasini qoghdashni, shundaqla muqimsizliqning ichkiy xitaygha yéyilip kétishining aldini almaqchi bolghan bolushi mumkin.”    

“Jenubiy xitay etigenlik géziti”ning xewiride bayan qilinishiche, xitay tetqiqatchilar mezkur doklatta ikkinchi paytextni Uyghur élida qurushning ehmiyitini chüshendürgende, xitayning ötken nechche on yilliq iqtisadiy téz éshishining asasliq shangxey, gu'angju we shénjén qatarliq déngiz boyidiki sheherlerge merkezleshken éksportni asas qilghan zor kölemlik ishlepchiqirish we yasash kespining türtkiside bolghanliqi, emma buning bilen xitay iqtisadining déngiz arqiliq bolidighan sodigha zor derijide béqinip qalghanliqini eskertken. Shunga doklatta “Eger yer shari tiransport liniyeside qalaymiqanchiliq yüz berse yaki bashqa döletlerning déngiz armiyesi bilen toqunush kélip chiqsa, déngiz yoli tijariti zor xewpke uchrishi mumkin” déyilgen. Ular yene teyféng borini we déngiz yüzining örlishi qatarliq tebi'iy apetler tehditiningmu xitayning iqtisadi we ijtima'iy muqimliqigha éghir tesir körsitidighanliqini bildürgen.

Doklatta yene mundaq déyilgen: “Ikkinchi paytext, béyjingning hazirqi xitayning birdinbir paytexti bolush süpiti bilen muhitning bulghinishi, nopusning köpiyip kétish we bashqa xirislarni hel qilishqa yardem béridu.”

Türkiye hajettepe unwérsitétining oqutquchisi, istratégiye mutexessisi, doktor erkin ekrem ependining qarishiche, yuqirida déyilgenler ikkinchi paytext qurushtiki meqsetning peqetla bir qismi bolup, bu asasliqi xitayning jahan'gir dölet bolush arzusi bilen munasiwetlik bolushi mumkin iken.

U mundaq dédi: “Xitay jahan'gir dölet bolushni arzu qiliwatidu. Shunga bu uning bu meqsitini ishqa ashurushtiki waste bolushi mumkin. Uyghur éli özining orni jehettin alghandimu intayin muhim rayon. U ottura asiya, gherbiy asiya, türkiye we yawropagha tutishidu. Shunga bu yerde ikkinchi paytext qurush, xitay üchün intayin muhim ehmiyetke ige.”

Derweqe, xitay hökümiti ötken yilidin buyan xitayning zamaniwi uniwérsal qatnash tügüni sistémisi qurulushini bashlighan bolup, bu pilan'gha asasen xitay ichide 20 dek xelq'araliq uniwérsal qatnash tügüni shehiri we texminen 80 döletlik uniwérsal qatnash tügüni sheherliri qurulushini ilgiri sürmekchi bolghan. “Xitay xewerler tori”da ötken yili élan qilin'ghan bir xewerge qarighanda, bu pilan boyiche xitayning gherbiy-shimalidiki ürümchini xelq'araliq uniwérsal qatnash merkizi؛ korla, qeshqer we ghuljani döletlik uniwérsal qatnash merkizi qilip qurup chiqish békitilgen iken.

Undaqta, Uyghur élida xitayning ikkinchi paytextini qurush we xitayning Uyghur élini xelq'aralashturushqa munasiwetlik siyasetliri Uyghurlar üchün némidin dérek béridu?

Doktor shan robértisning qarishiche, bu xitay hökümitining Uyghur élini xitaylashturush qedimini tézlitipla qalmay, belki yene Uyghurlarning bu tupraqqa bolghan igidarchiliq we heqdarliqining aziyishini keltürüp chiqiridiken. U mundaq deydu:

“Elwette, hazir bu pilanning emeliylishidin söz ichish téxi baldur. Eger bu pilan emeliyleshken teqdirde, bu Uyghur rayonining Uyghur xelqining ana wetini ikenlikidek bir tarixiy uqumni ayaqlashturushi mumkin. Buning rayonda alliqachan yüz bériwatqan jiddiy shekildiki xitaylishishni yenimu tézleshtüridighanliqigha ishinimen. Bu pilan Uyghur élining omumiy menzirisini we uning béyjingdiki merkizi hökümet bilen bolghan munasiwitini tüptin özgertidu, dep qaraymen”

Doktor erkin ekrem ependimu bu pilanning Uyghurlar üchün paydisiz shara'it yaritidighanliqini éytti. U mundaq dédi:

“Xitay hökümitining ikkinchi paytextni Uyghur élida qurushi üchün, bu rayon yüksek derijide assimiliyatsiye qilin'ghan bolushi we köplep su menbesi échilip, téximu jiq xitay köchmenler yerleshken bolushi kérek. Bu ehwallarning héchqaysisi Uyghurlargha paydiliq emes. Bu Uyghurlarning téximu téz sür'ette érip tügishini keltürüp chiqiridu”

“Jenubiy xitay etigenlik géziti”ning déyishiche, adette döletlik ijtima'iy pen fondigha a'it tetqiqat türliri nahayiti qattiq tekshürüsh we bahalash jeryanidin ötküzülidiken. Béyjingdiki ismini ashkarilashni xalimighan bir sheher pilanlash tetqiqatchisi mezkur gézitke qilghan sözide “Bu teklip ilgiriki tekliplerge qarighanda, bir qeder ishenchlik we belgilik salmaqqa igidek turidu” dégen. U yene: “Bu doklat bu jehettiki peqet birla köz qarashqa wekillik qilidu. Bashqa alimlar we tedbir belgiligüchilerning bu heqte oxshimighan köz qarishi yaki muhim teshebbusliri bolushi mumkin, aqiwette, bu türni yolgha qoyush-qilmasliqni axiriqi hésabta hökümet qarar qilidu” dégen.

Erkin ekrem ependining déyishiche, shi jinping bashchiliqidiki xitayda hazir “Gherb chöküwatidu, sherq yüksiliwatidu” deydighan köz qarash höküm sürüwatqachqa, xitay hökümiti özining jahan'gir dölet bolush yolidiki pilanlirini emelge ashuralaydighanliqigha toluq ishench bilen qarimaqtiken. Biraq, emeliyet rast shundaqmu? buni kélechektiki tereqqiyatlar ashkarilap béridiken.