Analizchilar xitay xelq jumhuriyitining 70 yiligha baha berdi

Xitay kompartiyesi özining xitaydiki hökümranliqining 70 yilliqini daghdughiliq tebriklewatqan bolsimu, emma chet'ellerdiki mutexessisler we weziyet analizchiliri bu 70 yilda xitay miqyasida yashawatqan insanlarning mislisiz azab-oqubetlerni chekkenlikini bildürmekte.

1-Öktebir küni “Tashqi siyaset” zhurnilida élan qilin'ghan “Xitay xelq jumhuriyiti müshkülat üstige quruldi” namliq maqalide “Xitay kompartiyesi 1949-yili xitay azad boldi dep jakarlighan bolsimu, emma shundin buyan bu dölette erkinlik we démokratiyening kishiler eng mutaj nersige aylan'ghanliqi” otturigha qoyulghan.

Maqale aptori frank dikottér xongkong uniwérsitétining xitay hazirqi zaman tarixi tetqiqatchisi bolup, u maqalisining béshidila xitay xelq jumhuriyitining 70 yili heqqide mundaq baha béridu: “2019-Yili 1-öktebir küni xitay kompartiyesi xitay xelq jumhuriyiti qurulghanliqining 70 yilliqini tebriklidi, emma bu 70 yil mawchilarning mustebit hökümranliqi astidiki yillar boldi.”

Maqalida frank dikottér xitay kompartiyesining rehbiri maw zédongning 1948-yili sowét ittipaqi rehbiri stalinning yardimide manjuriyeni igilesh tarixini eslep ötidu. U maqaliside mundaq dep yazidu: “1948-Yili manjuriyening ottura qismidiki changchün shehiri 5 ay qorshiwélindi, 160 ming xelq acharchiliqta ölgendin kéyin andin chang chün shehiri kommunistlar teripidin ishghal qilindi, bashqa sheherlermu oxshash teqdirde qalmasliq üchün arqa-arqidin kommunistlargha teslim boldi. 1949-Yilining axiri béyjingda qizil bayraq lepildidi.”

Mezkur maqalide yene xitay xelq jumhuriyiti qurulghan deslepki mezgillerdiki basturush heqqide mundaq déyilidu: “1949-Yildin 1952-yilgha qeder xitay kommunist hakimiyiti térrorluq siyasiti yürgüzüp, 2 milyon xelqning hayatini nabut qildi. Ularning zor köp qismi üstidin tenterbiye saraylirida ammiwi yighilish ötküzülüp, höküm élan qilindi hemde ölüm jazaliri ijra qilindi.”

Mezkur maqalide yene xitay kommunist hökümitining 1958-yildiki “Chong sekrep ilgirilesh”, 1966-yilidin 1976-yilghiche dawam qilghan “Medeniyet zor inqilabiy” dewridiki qirghinchiliqlar we uningdin kéyinki ehwallar otturigha qoyulup, xitay kommunist hökümitining bügünki künde 70 yilliq netijilirini tebriklesh emes, belki özining zorawan hakimiyitining teqdiri üstide oylinishining zörürlüki tekitlen'gen.

Maqale “Bir partiyelik bu dölette hazir uzun muddetliq iqtisadiy muqimliq tekitliniwatidu, hökümet hazir 70 yil ilgiri wede qilghan barawerlik, adalet we erkinlik wedisini qayta tilgha élishni xalimaydu. U hazir qéliplashqan siyasiy ölchem boyiche basturush wasitisini qollinip, puqralarning xilmu xil éqimlardiki siyasiy arzusini keng kölemde basturmaqta. Emma xitay kompartiyesi solchilliq, ongchilliq yaki bashqa qalpaqlardiki nishanliq basturushlarni yürgüzüwatqinida özini alliqachan xalta kochigha tiqip boldi,” dégen sözler bilen axirlishidu.

Chet'ellerdiki xitay weziyet analizchiliridin “Béyjing bahari” zhurnilining bash muherriri xu ping ependi ziyaritimizni qobul qilip,

Frank dikottérning mezkur maqalisige bolghan qarashlirini otturigha qoydi. Shuning bilen bir waqitta yene özining xitay xelq jumhuriyitining 70 yilliqi heqqidiki bahalirini anglarmenler bilen ortaqlashti.

U mundaq dédi: “Bu nahayiti éniq bir mesile. Xitay kommunist hökümiti hakimiyetni qolgha alghandin kéyin öltürgen adem sani uning hakimiyitini tikleshtin ilgiriki urush mezgilide öltürgen adem sanidin zor derijide éship ketti. Emma xitay kommunist hökümitining nezeriyesi boyiche éytqanda, bu ejeblinerlik emes. Xuddi maw zédong éytqandek, dölet hakimiyitini qolgha élish 10 ming chaqirimliq uzun seperning 1-qedimini basqanliq bolidu, chünki kompartiyening hakimiyetni qolgha alghandin kéyin yene shunche ademni öltürüshi maw zédong éytqan atalmish kommunizim ghayisini emelge ashurush üchün bolghan. Shunga kompartiye özining kommunizim ghayisige uyghun kelmeydighan herqandaq kishini tazilash nishani qildi. U hakimiyetni qolgha élip küchlen'gendin kéyin sotsiyalistik inqilab namida zor qirghinchiliq we basturush élip bardi. Mana bu kompartiyening hakimmutleqining ispati. Kompartiyening nezeriyesige asaslan'ghanda u özi yaman dep qarighan herqandaq qarashni we kishini rehimsizlik bilen yoqutushni nishan qilidu. Bu bu ehwal hazirmu dawamlishiwatidu.”

Xu ping ependi yene xitay kommunist hökümiti öz hökümranliqining 70 yilini tebriklewatqan bügünki künde uning hökümranliqi astida yashawatqan xelqlerning xitay teshwiqatida déyilgendek bext-sa'adet ichide emes, belki éghir apet ichide yashawatqanliqini bildürdi.

Xu ping mundaq dédi: “Xitay kommmunist hakimiyiti qurulghan 70 yil mabeynide xitay xelqige éghir apet élip keldi. Xitaydiki Uyghurlar, tibetlergimu éghir apetlerni élip keldi. Heqiqetenmu xitay kéyinki 40 yilliq iqtisadiy tereqqiyat jeryanida namratliqtin qutuldi we dunyada aldinqi orun'gha ötti. Emma xitay kompartiyesining basturushi izchil dawamlishiwatidu, uning xelqqe keltürgen apiti bügün'ge qeder axirlashmidi. Biz bilidighan shinjangdiki lagérlar, tibetlerge qaritilghan basturush, xitay kishilik hoquq adwokatlirini tutqun qilish qatarliqlarning hemmisi bu apetning téxi ayaghlashmighanliqini körsitidu.”

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi, xitay weziyet analizchisi ilshat hesen ependimu 1-öktebir küni Uyghur kishilik hoquq qurulushning torida maqale élan qilip, xitay kommunist hakimiyitining 70 yilliq mustebit hökümranliqi jeryanida Uyghurlar, tibetler we xitay puqralirining özigimu mislisiz éghir paji'elerni élip kelgenlikini bildürgen.

Ilshat hesen ependining qarishiche, xitay kommunist hökümiti 1-öktebir öz hakimiyitining 70 yilliqini tebriklewatqan bolsimu, emma kommunist hökümet hakimiyet yürgüzgen bu 70 yilda xitayda acharchiliq, eksil'inqilabchilarni tazilash, sinipiy küresh, burzhu'a idiyesige zerbe bérish dégendek her xil namlarda élip bérilghan heriketlerde öltürülgen we basturulghanlarning özila xitay hakimiyitining 70 yilda insaniyetke qandaq éghir apet élip kelgenlikini éniq körsitip béridiken.

Ilshat ependi yene xitay dunyagha maxtiniwatqan kéyinki 40 yilliq iqtisadiy tereqqiyat dewri heqqide öz qarashlirini otturigha qoyup ötti.

U bayanida bu yillarda xitayda démokratiye we insan hoquqi barghanche chékin'genlikini, bolupmu Uyghur, tibet qatarliq xitay bolmighan xelqlerning diniy étiqad hem medeniyitining tarixta misli körülmigen derijide basturushqa uchrighanliqi, milyonlarche Uyghurning jaza lagérlirigha qamilip irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqanliqini bayan qilip ötti.