Хитай зиялийлири: җуңголуқлар әмди ши җинпиңниң хусусий чүшигә әгишидиған болди

Хитай рәиси ши җинпиң бәзи ғәрб анализчилири тәрипидин, сиясий ислаһат елип бериш еһтимали болған рәһбәр, дәп қариливатқан киши.

Шуниң билән биргә, хитай хәлқи нәзиридә қанун бойичә дөләт башқуруп, “җуңго чүши” арқилиқ хәлқни бәхткә ериштүридиған рәһбәр дәп зор үмид күтүшкә еришкән бир адәм иди. Әмма униң йеқинда алий мәктәпләргә чүшүргән“йәттини сөзлимәслик” пәрмани, униң ху җинтавдинму мустәбитликини ашкарилап қойди.

Германийә долқунлири радиосиниң 5-айниң 10-күнидики “бәшни қилмаслиқтин ешип кәтти” намлиқ хәвәр билән “бәшни қилмаслиқтин кейин, йәттини сөзлимәслик келип чиқти” намлиқ хәвәрләрдә баян қилинишичә, хитай мәркизи комитети йеқинда хитайдики алий мәктәпләргә “йәттини сөзлимәслик” йолйоруқини чүшүргән. Ши җинпиңниң һоқуқни қолға алғандин буянқи хәлқараға вә хитай хәлқигә үмид беғишлап кәлгән сөзлири буниң билән қара туман астиға кирип қалған.

Хитай зиялийлири буниңға қарита дәрһал инкас қайтуруп “әгәр ши җинпиңниң бу йолйоруқи һәқиқәтән раст болса, ундақта җуңго чүши дегән гәп, ши җиңпиңниң шәхси чүши дегән гәп. Худди шинхәй инқилабидин илгирики падишаһларниң чүшигә әгәшкәндәк, җуңголуқлар әмди ши җинпиңниң хусусий чүшигә әгишидиған болди” дегән. Бәзилири, ши җинпиң йолға қойған “йәттини сөзлимәслик” пәрманиниң, илгири ху җинтав йолға қойған “бәшни қилмаслиқ” пәрманидинму қәбиһ икәнликини тәкитләп, ши җинпиңниң ху җинтавдин һалқип, мав зедуң дәвригә қайтип барғанлиқини тилға алған.

Нурғунлиған хитай зиялийлири алий мәктәпләргә “йәттини сөзлимәслик” йолйоруқиниң йәткүзүлгәнликидин гуманланған болсиму, хитайниң хуадуң сиясий қанун университети қатарлиқ мәктәпләрниң профессорлиридин җаң шөҗуң, ваң хуңсуң қатарлиқлар буниң растлиқини испатлиған. Буниң билән хитайниң даңлиқ тор бәтлиридә, ши җинпиңниң “җуңго чүши” дин гуманлиниш, униң җуңго тарихида өткән мустәбитләрдин һеч пәрқи йоқлуқини тәкитләш, ши җинпиңниң хитайда сиясий ислаһат елип беришниң әң ахирқи пурситини қолдин берип қоюватқан һамақәт икәнликини паш қилиш долқуни қозғалған.

“йәттини сөзлимәслик” йолйоруқиниң алий мәктәпләргә йәткүзүлгәнлики хитай тор бәтлиридә елан қилинғандин кейин һәйранлиқ, гуман, теңирқаш ичидә қалған хитай зиялийлири дөләтниң зувани болған шинхуа агентлиқи, хәлқ гезити қатарлиқларниң дәрһал инкас билдүрүп, буниң раст яки ялғанлиқи тоғрисида бир нәрсә дейишини үмид қилған болсиму, һазирға қәдәр һечқандақ инкас оттуриға чиқмиған. Әксичә, “йәттини сөзлимәслик” пәрманиға мунасивәтлик пүтүн язмилар хитай тор бәтлиридин бирдәк өчүрүлгән. Уйғур тор бәтлиридики инкасларға көрә, хитайниң йеңидин һоқуқ бешиға чиққан рәһбири ши җинпиңниң адаләт билән әл идарә қилишидин бәзи уйғур зиялийлириму зор үмидләрдә болған болуп, “йәттини сөзлимәслик” пәрманиниң хәвири чиққандин кейин, уларниң үмидлириму суға чилашқан. Д у қ муавин рәиси үмид агаһи әпәнди уйғурларниң һәрқандақ бир хитай рәһбиридин үмид күтүшиниң тоғра болмайдиғанлиқини тилға алди. У сөзидә, тарихтин буянқи хитай рәһбәрлириниң уйғурларға қарита бир ‏-биридин әшәддий сиясәтләрни йүргүзүп кәлгәнликини, өз хәлқигә кәңри сиясәтни рава көрмәйдиған хитай рәһбәрлиридин уйғурларға һечбир заман яхшилиқ кәлмәйдиғанлиқини тәкитлиди.

Хитай мәркизи комитети тәрипидин йолға қоюлған алий мәктәп дәрсликлиридә “йәттини сөзлимәслик” йолйоруқида мундақ мәзмунлар орун алған; 1. Универсал қиммәт қаришини сөзлимәслик. 2. Ахбарат әркинликини сөзлимәслик. 3. Пуқралар җәмийити тоғрилиқ сөзлимәслик. 4. Пуқралар һоқуқини сөзлимәслик. 5. Партийиниң тарихи хаталиқлирини сөзлимәслик. 6. Һоқуқдарлар капитализмни сөзлимәслик. 7. Әдлийиниң мустәқиллиқини сөзлимәслик.

Мәлумки, “йәттини сөзлимәслик” йолйоруқи, хитай рәиси ши җинпиңниң қанун билән дөләт башқуруш, бүйүк җуңго қуруп чиқиш чақириқиға үмид билән әгәшкән бир милярдтин артуқ хитайни үмидсизләндүрүпла қалмай, хитай хәлқи арисида өз кәлгүсидин гуманлиниш роһи һалити пәйда қилған, хитай зиялийлирини нурғунлиған соаллар қойниға ташлиған. Кишилик һоқуқниң әң әқәллий өлчими болған бу нуқтиларни алий мәктәпләрдә тилға алмаслиқниң пикир әркинликиниң боғулуп қайси дәриҗигә берип йетиватқанлиқини испатлайдиғанлиқи аян болған.

Ху җинтав дәвридә “бәшни қилмаслиқ” пәрмани дәвр сүргән болуп, 2011-йилидики икки омумий йиғинда ву баңго тәрипидин оттуриға қоюлған бу пәрманниң асасий мәзмуни мундақ: биринчиси; йетәкчи идийини көпхиллаштуридиған ишни қилмаслиқ, иккинчиси; партийә, армийә, һөкүмәттин ибарәт үч тәрәп һоқуқта тәң мәвҗут болуп туруш дәйдиған ишни қилмаслиқ, үчинчиси; сот билән әдлийини айриш дәйдиған ишни қилмаслиқ, төтинчиси; федератсийә түзүмини йолға қоюш дәйдиған ишни қилмаслиқ, бәшинчиси; хусусийлаштуруш дәйдиған ишни қилмаслиқ.