Gherbning xitay chüshenchisidiki kemtüklükler we epsaniwi tesewwurlar

Xitay hökümiti 2015-yili otturigha qoyghan “2025 Xitayda ishlen'gen” chaqiriqi xitay hökümitining 13- we 14-“Besh yilliq pilan” basquchliri arqiliq hazirqidek dunyaning töwen téxnikiliq we erzan bahaliq mehsulatlirini ishlepchiqiridighan “Emgek küchi baziri” bolushidin “Dunyawi téxnika döliti” ge aylinish arzusini namayan qildi. Halbuki aridin héchqanche ötmey köpligen mutexesssslerwe siyasiyonlar buning mahiyette xitay hökümitining chet'el shirketlirini mejburlash tüsini alghan eqliy mülük oghriliqini qanunlashturush arqiliq dunyaning pen-téxnika yétekchisi boluwélish urunushi ikenlikini tézla bayqiwaldi. Netijide gherb dunyasi bilen xitay otturisidiki deslepki sürkilishning perdisi échildi. Amérika bilen xitay otturisidiki soda urushi bolsa bu sürkilishni bir baldaq yuqiri kötürdi. Ikki terep otturisidiki munasiwet mushu teriqide barghanséri yiriklishiwatqanda bir qisim amérika diplomatliri, jümlidin 1970-yilliri amérika bilen xitay otturisida diplomatik alaqe ornitishta muhim rol oynighan sabiq tashqi ishlar ministiri hénriy kisin'gir ashkara halda xitay hökümitini teriplep “Nöwette biz üchün xitay bilen qaytidin söhbetliship, eyni waqittiki dostluqni eslige keltürüsh eng aqilane chare” dep körsetti.

Nöwette bu xildiki qarashlar qismenlikke wekillik qiliwatqan bolsimu, emma uning qaytidin otturigha chiqishi nurghun siyasiyonlar we analizchilarning tenqidige duch keldi. Kaliforniye uniwérsitétining proféssori pérriy link aldinqi ayda “Amérika démokratiyeni ilgiri sürüsh fondi” ning muhakime yighinida bu heqte mexsus toxtilip “Xitayning chin sulalisi we süy sulalisi ömri kota xanidanliqlar idi. Emma ularning hoquqni eng yüksek derijide merkezge merkezleshtürüshi hemde seddichin arqiliq xitay bolmighan milletlerni chetke qéqishi del xitay kompartiyesining hazirqi halitige oxshaydu” dédi. Kolombiye uniwérsitétining proféssori andréw néysén bolsa “Xitay kompartiyesi ene shu xil en'eniwi qarashlarning ornini erkinlik qarashlirining igilishidin bekmu ensireydu. Chünki erkinlik qarishi xitay hökümitining mewjutluqigha bekmu ziyanliq” dep körsetti. Amérikadiki öktichi xitay ziyaliysi, xitay merkiziy partiye mektipining sabiq proféssori sey shya bolsa bu ehwallarni xulasilep: “Amérika we bashqa gherb elliri xitay heqqidiki bu xil sadda chüshenchilirini chörüp tashlishi, shuningdek mustebitlik sheklide amérika we bashqa démokratik ellerdiki qimmet qarishi bilen qarshilishiwatqan bu hakimiyetke taqabil turushning bir yürüsh tedbirlirini tüzüp chiqishi lazim” dédi.

Gherb dunyasidiki shunche köp kishilerde néme üchün xitay toghrisida ene shundaq “Kemtük” chüshenchilerning mewjut bolup kéliwatqanliqi oksford uniwérsitétining proféssori rana métirning bu heqtiki mulahize maqaliside tepsiliy yorutuldi. Bolupmu uningda xitayda ötken 30 yil mabeynide ghayet zor özgirishler barliqqa kelgen bolsimu, emma gherb dunyasining xitay heqqidiki qarashlirida héchqandaq yéngilinishning bolmighanliqi tepsiliy muhakime qilindi. Aptorning bu heqtiki sélishturushliri shuni namayan qilghanki, gherb dunyasida “Iqtisadiy islahatning barliqqa kélishi öz nöwitide siyasiy erkinlikke yol achidu” dégen merkiziy chüshenche izchil asasiy éqimni teshkil qilip kelgen. Emma bu hal xitay dölitige kelgende undaq bolmay qalghan.

Aptorning qarishiche, xitay kompartiyesi oynitiwatqan “Hakimiyet tenggisi” ning ikki yüzi pütünley perqliq bolup, buningda démokratiye bilen iqtisadiy güllinishning pütünley perqliq hemde bir-birige baghlanmas hadise bolidighanliqi muqimlashturulghan. Xitaydiki puqralar emes, ottura we yuqiri tebiqe kishilirimu ‍özlirining qanchilik bay bolushidin qet'iynezer héchqachan siyasiy jehettiki mesililerni démokratik shekilde mulahize qilish yaki öz pikrini bildürüsh hoquqigha ige qilinmighan. Buning bilen amérika prézidénti bil klinton éytqandek “Dunya soda teshkilatigha eza bolghandin kéyin xitay gherbtin téximu köp mehsulatlarni import qilish bilen birge téximu ilghar idiyelernimu import qilidu” dégen höküm emelge ashmay qalghan. Shu sewebtin “Xitay kembeghelliktin qutulup bay bolsa tebi'iy halda démokratiyege qarap mangidu” deydighan saddilarche qarashning xata bolghanliqi ashkara ispatlan'ghan. Chünki xitay hökümitining hökümranliq endiziside xitayni idare qilishta chet'elning idé'ologiyesi emes, belki özlirining nechche ming yil dawam qilghan xitayche hökümranliq endizisi yétekchi bolushi lazim, dep qarilidu. Bundaq ehwalda héchkimmu xitayning hökümranliq endizisi heqqide ‍özgiche pikir qilishni xalimaydu. Bu heqte söz bolghanda proféssor rana mundaq deydu.

“Hakimmutleq hakimiyet heqqide söz bolghanda guman qilish héchqandaq hajet bolmighan bir nuqta shuki, xitay kompartiyesi 1949-yili hakimiyetni qoligha alghandin buyan izchil halda pütkül jem'iyetni toluq kontrol qilishqa urunup kelgen. Shunga gherb dunyasining xitayni bu haldin qol üzüp jem'iyettiki erkinlikke ruxset qilidu, dep qarishi eslidinla xata bolghan bir qarash. Chünki hakimmutleqliq héchqachan erkinlikke boshluq makani qoymaydu. Del shundaq bolghanliqi üchün 1989-yili xitay hökümiti erkinlik telep qilip chiqqan oqughuchilarni qanliq basturup ‛tyen'enmén qirghinchiliqi‚ni peyda qildi. Bu bekmu tipik bolghan bir misal. Bu hal taki xu jintaw re'islikke chiqquche ashundaq dawam qildi. Xu jintaw dewride kichikkine bolsimu erkinlikning hidliri otturigha chiqti. Mesilen alsaq, bir qisim chet'el muxbirliri béyjinggha bérip xitay hökümet emeldarlirining parixorluq dégendek bezi ijtima'iy mesililirini tekshürüp maqale yazalaydighan boldi. Xitayning özidimu ijtima'iy taratqularda kompartiye we xitay merkiziy hökümiti heqqide qismen bolsimu tenqidiy pikirler otturigha chiqalidi. Emma shi jinping hakimiyet béshigha chiqqandin kéyin hemmila nerse pütünley yene xémigha yénip ketti. Bolupmu partiye we hökümetni tenqid qilish qet'iy men'i qilindi. Dölet tüzülmisini özgertish heqqidiki pikirler qet'iy cheklendi. Buninggha boyuntawliq qilghanlar kim bolushidin qet'iynezer éghir jazalargha duch kélishke bashlidi.”

Aptorning pikriche, xitay xelqi xitay kompartiyesining nechche on yillap dawam qilghan “Teshwiqat urushi” da xitay xelqining namrat we bichare halettin qutulghanliqi, shuningdek dunyadiki aldinqi orunda turidighan iqtisadiy quwwet sahibi bolghanliqi, hetta xitay hökümitining tajsiman wirusini ongushluq halda tarmar qilghanliqi dégenlerge toluq ishendüriwétilgen. Yene kélip gherb dunyasi xitay kompartiyesini erkinlik we démokratiyeni depsende qildi, dep tenqidlewatqanda xitay kompartiyesi del mushu xil hakimmutleqliq we diktaturining xitay xelqi körüp turuwatqan “Alemshumul iqtisadiy tereqqiyat we güllinish” ni wujudqa keltürgenlikini tekitlep kelgen. Chünki “Chong sekrep ilgirilesh” dewridiki zor acharchiliqta milyonlighan kishining achliqtin ölgenliki, emdilikte bolsa xitayning “Bayashatliqqa tolghanliqi” heqqidiki téléwiziye teshwiqatliri xitay xelqini heqiqetni körmes qilip qoyghan. Buning bilen xitay xelqining özlirimu tedrijiy halda démokratiyening hajiti yoqluqigha, alliqachan shunche “Ulugh muweppeqiyetler” ni qolgha keltürgen kompartiyening dawamliq halda diktatora sheklide hökümranliq qilishining qanunluq we yolluq bolidighanliqigha qayil we mayil bolushqa bashlighan. Ene shu sewebtin nöwettiki xitay milletchiliki omumyüzlük bash kötürüshke bashlighan. Bu heqte söz bolghanda proféssor rana mittér mundaq deydu.

“Biz chüshenmekchi boluwatqan yene bir nuqta xitay xelqining özliri bu mesililerge qandaq qaraydighanliqidur. Bolupmu ular téléwizorda her küni köridighan nersiliri arqiliq özlirining hökümlirini hazirlaydu. Chünki ichki qisimdiki insanlarning dunyaqarishi üchün bu hal bekmu muhim. Ular téléwizorlarda körsitiliwatqan mezmunlar asasida xitay xelqining düshmini kim ikenliki, xitay millitining güllinishi üchün bu düshmenlerge qandaq taqabil turush lazimliqi dégendek milletchilik idiyeliri bilen sughirilidu. Chünki xitayda pütkül téléwiziye hoquqi hökümetning qolida bolidu. Gherb dunyasi xitaydiki bu qeder éship méngiwatqan milletchilik xahishini chüshinelmigende beziler buning xuddi gherb dunyasida éship méngiwatqan ‛islam wehimisi‚ bilen bir qéliptiki hadise ikenlikini tekitleydu. Emeliyette bu ikkisi pütünley perq qilidu. Chünki xitaydiki milletchilik xahishi emeliyette xitay kompartiyesining menpe'eti üchün xizmet qilidu. Ular ötken esirning otturiliri ‛sinipiy küresh‚ arqiliq xitay kompartiyesini ‛düshmen küchler‚ üstidin ghalip kélishtiki eng qudretlik tayanch küch qilip körsetken. Emdi bolsa bu xildiki ‛medeniyet inqilabi‚ sheklini alghan kona nersiler bilen toyun'ghan milletchilik arqiliq pütkül xitay xelqini yene bir qétim xitay kompartiyesi etrapigha uyushturup, xitay kompartiyesi arqiliq bu düshmen küchlerni tarmar qilghili bolidighanliqigha ishendürmekchi boluwatidu. Buningda bir yaqtin pütkül xelqni öz etrapidin kételmes qilip qoyghili bolidu, yene bir yaqtin bolsa shu arqiliq hakimmutleq hakimiyetning tughma tebi'iti bolghan mutleq kontrolluqni emelge ashurghili bolidu. Shunga ular yéqinqi mezgillerde hedése xitay kompartiyesining ‛xitay xelqige rehberlik qilip yapon tajawuzchilirini meghlup qilghanliqi‚, ‛yaponlarning minglighan xitaylarni öltürüwetkenliki‚ dégenlerni, kompartiye bolmisa ene shu xildiki paji'elerning yene yüz béridighanliqini teshwiq qiliwatidu. Yene kélip hazir bu tarixni bilidighan hayat shahitlar asasen qalmighan. Xitay hökümiti ene shu yosunda xitay xelqini özliri bilen birlikte ‛emdiki nishanimiz qeyerde?‚ dep izdinishke jelp qiliwatidu.”

Aptorning qarishiche, gherb dunyasidiki nurghun kishiler xitayning bay bolushi we démokratiyege qarap méngishi heqqide söz bolghanda izchil “Xitaylarmu insan. Ularmu bizdek hayat kechüridu, bizdek pikir qilidu we bizdek yéngiliq yaritidu” dep ishinip kelgen. Emma xitayning yéqinqi we hazirqi zaman tarixi meyli xitay xelqi bolsun yaki ularning hökümran guruhi bolsun ularning héchqachan mesilini gherb dunyasidek tepekkur qilmaydighanliqini ashkara körsitidu. Gherb dunyasidiki kishilerning xitay xelqini hemmila jehette özlirige oxshash, dep tesewwur qilishi del mushu xil xata hökümge tupraq hazirlighan. Xitaylar bolsa izchil xitay hökümitige egishidighan we ishinidighan bolup, chet'elning démokratiye we erkinlik chüshenchilirini purset, dep qarimaydu, eksiche buni bir türlük tehdit yaki bozek qilish, dep qaraydu. Shuning üchün xitay kompartiyesining “Bixeterlik we muqimliq” chaqiriqi herqachan ghayet zor bazargha ige bolidu. Bu heqte söz bolghanda proféssor rana mittér mundaq deydu.

“Xitay kompartiyesi köp menbelik tüzülmining toghra we ijabiy bolidighanliqigha ishenmeydu. Buning nezeriyewi asasinimu ishenchsiz, dep qaraydu. Démokratik döletlerde dölet rehberliri ashu xil köp menbelik siyasiy pelsepe asasida saylap chiqilidu. Shunga ular bu endizini bir ömür himaye qilidu. Xitayda bolsa bundaq saylam mewjut emes. Xitay kompartiyesi özlirining muqimlashqan endizisini saqlap qélish üchün izchil yuqiri pen-téxnika wasitilirini özlirining jem'iyetni we puqralarni közitip turush qorali qilip kelmekte. Ular ghayet zor iqtisadiy sélinma hésabigha pütkül puqralarning uchurini toplap, ghayet zor sanliq melumat ambiri qurup chiqiwatidu. Ular mushu arqiliq pütkül xelqning öz etrapigha zich uyushushigha képillik qilmaqchi boluwatidu. Shuningdek xelq ammisini hazirqi xitay puqralirining turmush sewiyesi ularning ata-anisi we bowilirining dewridikidin ghayet zor derijide yaxshilan'ghanliqigha ishendürüwatidu. Buning bilen razimenlik tuyghusi jush urghan xelq hemmila yerni qaplighan nazaret méxanizmi shara'itida xitay kompartiyesining özliridin toplighan tepsiliy uchurlar asasida özlirini siyasiy jehette qandaq kontrol qilip bolghanliqini sézelmes bolup qéliwatidu.”

Aptorning bildürüshiche, gherb dunyasidiki her sahening xitay heqqidiki chüshenchiliri ene shu xil emeliy bolmighan chüshenchilerni asas qilghanliqi üchün xitay ötken yigirme yilda gherb dunyasi arzu qilghan yönilishke qarap siljimighan. Eksiche nöwette xitay hökümiti özlirining endizisini dunyagha kéngeytish koyida boluwatqan bolup, gherb bilen sherq otturisidiki zor toqunushning perdisi ene shu yosunda tedrijiy échilmaqtiken.