Хитайниң астилаватқан иқтисади вә униң сиясий келәчики һәққидә мулаһизиләр

Мухбиримиз ирадә
2015.08.28
shanghai-port-305.png Шаңхәйдики бир порт еғизи
Photo: RFA


Хитай пайчәк базириниң чүшүп кетиши хәлқараниң күчлүк диққитини қозғаватқан җиддий бир мәсилә. Бирақ, хитай дөләт рәиси ши җинпиң болса бу һәқтә һазирғичә чиқип бир еғиз сөз қилмиди. Адәттә хитайға охшаш дөләт рәиси һәммини контрол қилидиған бир дөләт үчүн бу һәқиқәтниму бир ғәлитә әһвал иди. Чәтәлләрдики түзәткүчиләр болса бу һәқтә тохтилип, һазир ши җинпиң үчүн компартийә ичидики күрәшниң әң муһимлиқини билдүрмәктә.

Хитай пайчәк базири бу йил июнниң оттурилиридин башлап 30 пирсәнткә йеқин төвәнләп 3 тирилйон 200 милярд доллардин артуқ зиян тартқан иди. Алдинқи күни хитай һөкүмити хитай һөкүмити өсүм нисбитини йәнә чүшүрүп базарни оңлашқа тиришип баққан болсиму, әмма хитай пайчәк базарлири йәнә зиян көрсәтти. Хитай пай - чәк базиридики бу давалғуш хәлқараниң күчлүк диққитини қозғимақта. Бәзи күзәткүчиләр буни хитайда йүз бәргүси зор бир иқтисадий кризисниң хәвәрчиси, дәп қаримақта.

Йәнә бәзи түзәткүчиләр хитай иқтисадиниң әмди илгирикигә охшаш икки ханилиқ рәқәм билән зорийидиған дәвриниң аяғлашқанлиқини, хитайниң иқтисадий зорийишиниң әң көп дегәндә 5 йил давам қилиши мумкинликини билдүрмәктә. Бу һәқтә америка берклий университетиң иқтисад пәнлири профессори брәд делоң “дуня почтиси гезити” дә елан қилған мулаһизисидә юқиридики идийини алға сүргән.

У хитай иқтисадиниң йәнә 5 йилдин кейин кризисқа дуч келип, иқтисадниң җайида тохтап қалидиғанлиқини пәрәз қилған вә “әпсуски, хитай кәлгүсидә асиядики йәнә бир чирикләшкән, оттуричә киримлик дөләткә айлинип қелиши мумкин” дегән.

Хитай пайчәк базиридики давалғушниң җиддийлики хәлқараниң диққитини тартиватқан мушундақ бир пәйттә болса хитай дөләт рәиси ши җинпиңниң оттуриға чиқип, бу һәқтә бир еғиз сөз қилмаслиқи ғәрбтики көзәткүчиләрниң диққитини қозғиди. Униң үстигә хитайда иқтисад астилап қейин бир өткәлдин өтүватқан бир мәзгилдә хитай һөкүмитиниң нурғун иқтисад вә нурғун күч чиқирип, хитайниң 2 - дуня урушидики японға қарши ғәлибисини хатирилимәкчи болуши уларни һәйран қалдурди. Чүнки адәттә иқтисадта давалғуш көрүлгәндә наһайити аз сандики карханиларниң иштин тохтитишниңму иқтисадқа тәсири көрситидиған тәсири чоң болидикән. Әмма хитай һөкүмити буниң әксичә, мурасим мәзгилидә бейҗиңниң һава сүпити вә бихәтәрликигә капаләтлик қилиш үчүн бейҗиң әтрапидики 10 миңдин артуқ завут - карханини иш тохтитиш буйруқи чүшүргән. Бейҗиң шәһиридики ушшақ дуканлар һәтта електронлуқ әсваб сатидиған ушшақ дуканларму бихәтәрлик үчүн вақитлиқ тохтитип қойған.

Ундақта, ши җинпиң қени? у немишқа мушундақ бир әһвал астида хәлққә хитай компартийисиниң күчини намаян қилишқа тиришиду?

“вал стрит журнили гезити” дә елан қилинған “ши җинпиңниң йәнә бир күриши униң үчүн биринчи орунда туриду” мавзулуқ мақалидә көрситилишичә, хитай рәиси ши җинпиң үчүн хитайниң иқтисадидинму муһим болған йәнә бир мәсилә бар. У болсиму чирикликкә қарши туруш намида давам қиливатқан уруш.

Мақалиниң аптори андру бровнниң қаришичә, ши җинпиң пәқәт мушу күришини мувәппәқийәтлик елип барғандила андин өзи оттуриға чиқарған “җуңго чүши” ни әмәлгә ашурғили болидиғанлиқиға ишиниду. Шуңа буниңға охшаш иқтисадий давалғушлар уни сиясий мәқситини ишқа ашуруштин тохтитип қалалмайду.

Униң қаришичә, ши җинпиң сиясий күришини давам қилған тәқдирдә хитай иқтисадиға узун вә қисқа муддәттә тәсир көрситидикән. Чүнки дөләтниң муһим иқтисадий томурлирини контрол қиливалған гуруһлар ши җинпиңға қарши туруш үчүн иқтисадта қийинчилиқларни туғдуруши, сиясий җиддийликтин түпәйли иқтисадму астилап кетиши мумкин икән. Әмма аптор ши җинпиңниң буниңғиму пәрва қилмайдиғандәк көрүнүватқанлиқини баян қилған. Йеқинда шинхуа торида елан қилинған хәвәрдә үсти йепиқ һалда сабиқ дөләт рәиси җяң земинға һуҗум қилинған болуп, бу нөвәтниң әмди җяң земинға кәлгәнликини ишарәт қилиш билән биргә, партийә ичидики сиясий күрәшниңму қаттиқ кәскинләшкәнликини көрситип беридикән. Шуңа адәттә һәрқандақ мәсилидә өзи биваситә ипадә билдүридиған ши җинпиңниң иқтисадта шунчә чоң давалғуш болуватса, бир еғиз ипадә билдүрмәсликидиму сәвәбму униң дәл бу күрәш билән алдирашлиқиниң ипадиси, дәп қарашқа болидикән. У йәнә партийиниң маһийитини тәһлил қилип, сиясий күрәш болмай туруп бу партийиниңму мәвҗутлуқини сақлап қалалмайдиғанлиқини, шуңа ши җинпиңниңму башқа ишларни бир яққа қайрип қоюп, бу күрәшни давам қилидиғанлиқини мулаһизә қилған.

Дуня почтиси гезитидики мулаһизидә иқтисад профессори брәд делоң хитай әмди сиясий ислаһат елип бармиса, бу иқтисадий қапқандин қутулуп болалмайдиған дәриҗигә кәлгәнликини, иқтисадни әслигә кәлтүрүшниң бирдин - бир йолиниң сиясий ислаһатлиқини әскәрткән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.