Xitayning 2023-yilidiki islahat pilanida Uyghurlar

Xitay prézidénti shi jinping “Bir belwagh bir yol” yumilaq üstel yighinida. 2017-Yili 15-may, béyjing.

“Tengritagh tori” ning 14-yanwardiki xewiridin qarighanda, xitay 11-yanwar iqtisadiy islahatqa da'ir bir uqturush élan qilghan. Uqturushta, Uyghur élini öz ichige alghan shangxey shehiri, jyangsu ölkisi, jéjyang ölkisi, fujyen ölkisi, xunen ölkisi, gu'angdung ölkisi we chongching shehiri qatarliq jaylarni “Ichki we tashqi sodini bir gewdileshtürüsh sinaq rayoni” qilip békitkenliki yézilghan. Bu rayonlarning jughrapiyelik ornidin qaraydighan bolsaq, aldinqi 6 rayon bolsa xitayning déngiz yaqisi rayonlirigha mensup bolghan xitay nopusi zich olturaqlashqan rayonlardur. Xunen ölkisi bilen chongching shehirimu xitay nopusini asas qilghan rayonlar hésablinidu. Xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliq siyasetliri dawam qiliwatqan bir peytte, bundaq bir siyasetning otturigha chiqishi, kishini oylandurmay qalmaydu.

Xitay hökümiti her yili dékabirning axirqi künliride, atalmish “Merkezning iqtisadiy xizmet yighini” échip, xitayning kelgüsi bir yilliq iqtisadigha da'ir siyaset we özgirishlerdin sirtqa uchur béridu. 2022-Yili dékabirning 15 we 16-künliri échilghan xitayning mezkur yighinida, xitay hökümiti kelgüsi bir yilda ichki éhtiyajni ashurushni asas qilidighanliqi üstide uchur bergenidi. Halbuki, 11-yanwarda élan qilghan iqtisadqa da'ir uxturushida ichki we tashqi sodini bir gewdileshtürüsh asas qilinidighanliqi sözlen'gen. Démek, 2023-yili xitayning pilani ichki we tashqi sodini bir gewdileshtürüsh bolidu.

Xelq'ara metbu'atlarda xitayda boluwatqan bu özgirishlerge nisbeten perqliq qarashlar mewjut. Emma bu qarashlardiki birdinbir ortaqliq bolsa, xitayning “Islahat we ishikni échiwétish siyasiti” ni qaytidin yolgha qoyidighanliqidur. Derweqe, xelq'ara metbu'atlar we közetküchilerning bu qarashlirigha mas halda, xitay metbu'atliridimu, mezkur hadisini “Islahat-échiwétishning 3-nusxisi” dep teripleshmekte.

U halda 2023-yili heqiqeten Uyghur élini öz ichige alghan yéngi bir islahat pilani xitayda élip bérilamdu?

Konkrét qilip éytqanda, prézidént tramp dewridin bashlan'ghan amérika bilen xitay arisidiki iqtisadiy urush, bügün'ge kelgende xitayning islahat dewride qazan'ghan yüz-abruylirini yer bilen yeksan qildi. 2001-Yili amérikida yüz bergen “11-Séntebir térrorluq weqesi” xitayning tereqqiyatigha purset élip kélish bilen birge, Uyghurlarning xelq'ara térrorizmgha baghlinip, dunyaning közidin yiraq qélishigha seweb bolghanidi. Shuningdin étibaren taki 2016-yili amérika-xitay soda urushi yüz bergen'ge qeder, xitay iqtisadiy, herbiy we diplomatiye jehette küchlinip, hetta gherb démokratik qimmet qarashlirigha jeng élan qilish derijisige bérip yetti. Emma Uyghurlar üchün bu dewr tarixtiki eng paji'elik qismetler bilen toldi. Amérika bilen xitay arisidiki soda urushi aqiwette soghuq urush derijisigiche kötürülüp, dunya qutuplishish xewpige duch kélip qalghanda, xitayning teliyige wirus apiti otturigha chiqti. Arqidinla rusiye ukra'inagha tajawuz qilip, gherb dunyasi xitay bilen rusiyedin ibaret ikki diktator küchke birla waqitta taqabil turushqa mejbur bolidighan ehwal shekillendi. Yersharilishish élip kelgen qulay shara'itta xitay iqtisadiy pütün dunyani özige baghlighan bolup, döletlerning xitaydin chek-chégrani pütünley ayrishi demalliqqa mumkin emes idi. Uninggha qoshulghan wirus apiti we ukra'ina urushi xitay iqtisadining dawamliq éshishigha belgilik shara'it hazirlap qoyuwatatti. Del mushundaq bir peytte xitaydiki wirus wabasi oylimighan yerdin küchiyip, xitayda üch yilgha yéqin dawam qilghan yuqum qamaligha seweb boldi. Bu üch yil Uyghurlar üchünla emes, belki xitay ahaliliri üchünmu qabahetke tolghan yillar bolup, kishiler yéqinliridin, tapqan-terginidin biraqla ayrilishti. Ishlepchiqirish palech halgha kélip qalghan, ishsizliq nisbiti ashqan, iqtisad chékin'gen bir dewr 2022-yili axiri xitayda körüldi. Bolupmu “Ürümchi ot apiti” seweblik bashlan'ghan hökümetke naraziliq bildürüsh heriketliri, aqiwette xitayda iqtisadiy krizisqa qoshulup, siyasiy krizisning bash kötürüwatqanliqidin bésharet bériwatqanidi. Ötken yili dékabirning axiri échilghan iqtisadqa alaqidar yighinda, xitay hökümiti amalsiz iqtisadta chékinish bolghanliqini ten alghan bolsimu, lékin siyasiy krizisni tilgha almidi. Xitayning buni tilgha almasliqi mesilining mewjut emeslikidin dérek bermeytti elwette.

Démek, yuqiriqi ehwallardin qarighanda, xitay iqtisadidila emes belki siyasitide mesile körülgenliki seweb “Islahat-échiwétishning 3-nusxisi” otturigha chiqqini éniq. Emma biz köngül bolidighan mesile xitayda islahatning qayta bashlinishi bolmastin, belki bu'islahatning Uyghurlar bilen bolghan munasiwitining zadi qandaq bolidighanliqidur. U halda qarap baqayli:

1978-Yili atalmish 3-omumiy yighindin kéyin, xitayda islahat-échiwétish yolgha qoyulidighanliqi jakarlandi. Halbuki, Uyghurlar iqtisadni tereqqiy qilduridighan bu pursettin xitay teripidin qesten siqip chiqirilip, bingtu'endin ibaret bir herbiy küchning nazariti astigha élindi. Shuningdin étibaren Uyghurlar taki 96-yili élan qilin'ghan atalmish “7-Nomurluq höjjet” bilen “Üch xil küch” töhmiti artilghan'gha qeder, wasitilik namratlashturulush dewrini bashtin kechürdi. 90-Yilining axiridin bashlap taki 2010-yilidiki atalmish “1-Nöwetlik merkezning shinjang xizmet yighini” échilghan'gha qeder Uyghur éli xitayning déngiz yaqisi rayonliridiki 19 ölke we sheherge bölüp bérilish, andin ma'arip, til, medeniyet, örp-adetliri éghir buzghunchiliqqa uchrash we jem'iyettin siqip chiqirilish dewrini bashtin kechürdi. 2010-Yilidin tartip Uyghurlar irqiy qirghinchiliq qilinish basquchigha kirip, taki bügün'giche bu qismetlerni bashtin kechürmekte.

Derweqe, xitayning islahat-échiwétish dewri Uyghurlar üchün jem'iyettin siqip chiqirilish, assimilyatsiye qilinish we irqiy qirghinchiliqqa uchrash dewri boldi. U halda atalmish islahat we échiwétishning 3-nusxisi dep teriplen'gen xitayning yéngi islahati we Uyghur élining bu islahattin orun élishi Uyghurlar üchün némidin dérek bérishi mumkin?

2014-Yili xitay hökümiti Uyghur élini atalmish “Bir belwagh, bir yol istratégiyesi” ni emeliyleshtürüshte, gherbke kéngiyishning supisi, muhim qatnash tügini qilip békitken. Shuningdin étibaren Uyghur éli xitayning déngiz yaqisi rayoni bilen yawro-asiya chong quruqluqini baghlashtiki muhim jughrapiyelik orun'gha aylan'ghan. Xitayning sana'et ishlepchiqirish liniyesimu, téz sür'ette Uyghur éligha yötkelgenidi. Bolupmu 1996-yili yolgha qoyulghan atalmish shinjanggha yardem siyasitide, déngiz yaqisidiki aldin tereqqiy qilghan rayonlarning herqaysi memuriy, iqtisadiy, ma'arip, méditsina. . . . . . Qatarliq barliq orunliri, Uyghur élining oxshash orunlirigha “Nishanliq yardem” béridighan, Uyghur éligha yardemge kelgen memuriylargha 1-qol bashliq bolush teminati we bashqa türlük alahide imtiyazlar bérilidighan qilip békitilgen. Bu wejidin Uyghur élide nurghun Uyghur memuriylar memuriy orunlardin siqip chiqirilghan, oqush püttürgen Uyghurlar xizmetsiz, xizmettiki Uyghurlar xizmettin ayrilish, yötkilish. . . . . Ehwalliri yüz bergen. Uyghur éli ene shu xitay ölkisidin yardem namida yötkilip kelgenlerning qoligha ongche qalghanidi. 2010-Yilidin bashlap mezkur siyasetning da'irisi téximu kéngeytilip, atalmish “Yéngi bir nöwetlik shinjanggha nishanliq yardem siyasiti” déyildi. Shundaqla déngiz yaqisidiki 19 ölke we sheherge Uyghur éli bölüp bérildi. Bu qétimqi wezipe téximu éniq békitilip, Uyghurlar nopusi zich olturaqlashqan jenubiy Uyghur éli xitay ölkilirining “Aldinqi yardem nishani” qilip békitildi. Bu wejidin Uyghur élidiki eng éghir paji'eler del bu rayonlardin bashlap yüz berdi. Eng éghir ziyankeshlikke uchrighuchilar Uyghurlar boldi. Yurt-makanliridin köchürülüsh, xitay ölkilirige yötkilish, lagérgha qamilish, üch xil küch bilen qarilinish, xitaylashturulush. . . . . . Bularning hemmisi aldi bilen Uyghurlar nopusi zich olturaqlashqan jenubiy Uyghur élide yüz berdi.

Uyghur élining memuriy hoquqliri xitayning déngiz yaqisi rayonlirigha ötküzüp bérilgendin kéyin, déngiz yaqisi rayonining sana'et ishlepchiqirish liniyesini Uyghur éligha yötkesh téximu qolaylashqanidi. Bolupmu atalmish gherbni échish siyasitide, xitay hökümiti “Gherbning bayliq menbesige sherqning téxnikisi almashturush” namdiki siyaset bilen déngiz yaqisi rayonliridiki xitaylarning Uyghurlarning bayliq menbelirini xatirjem échish we paydilinishigha qanuniy asas hazirlap bergenidi. Démek, xitayning déngiz yaqisi rayonliri bilen Uyghur élini baghlash we déngiz yaqisining sana'et bazisini Uyghur éligha yötkeshtiki meqset gherbke kéngiyish ikenliki éniq idi. Bu wejidin Uyghur élini, Uyghurlardin tazilash xitayning dölet bixeterliki üchün eng zörür xizmetlerning birige aylan'ghanidi.

On yilliq malimanchiliqtin kéyinki xitayni siyasiy we iqtisadiy krizistin saqlap qalghan islahat qiltiqi, bu qétimmu oxshashla xitayni iqtisadiy we siyasiy krizislardin saqlap qalarmu?

Démek bügün, Uyghur élidiki iqtisadiy tereqqiyattin eng chong nepke érishküchiler yenila déngiz yaqisi rayonliri ahaliliridur. Uyghur élining iqtisadiy tereqqiyati xitayning déngiz yaqisi rayoni bilen déngiz yaqisidin Uyghur éligha kélip, Uyghurlarning barliq heqlirini monopol qilghan atalmish mutexesisler, ishchilar, kadirlar, oqutquchilar, doxturlar, karxanichilar dégendek namlarda yerleshken xitay ahalilirining menpe'etige munasiwetlik mesile bolup, Uyghurlar bilen köp alaqisi yoqluqi éniq. Yeni, bu qétim Uyghur élining atalmish “Yéngi islahat” tiki sirtqa échilidighan rayonlar qatarigha kirishi hergizmu Uyghur irqiy qirghinchiliqining toxtaydighanliqi yaki Uyghurlarning ehwalida özgirish bolidighanliqidin emes.

Shundaq xulase qilishqa boliduki, xitay kompartiyesi hökümiti iqtisadiy we siyasiy krizislardin aman qélish üchün atalmish islahatni yolgha qoyushi mumkin. Emma uning bu qétim utuq qazinalishi natayin.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.