Xitay kommunist partiyesining 3-omumiy yighini we uning Uyghurlar bilen bolghan munasiwiti

Maska taqighan wélisipitlik bir er béyjingdiki bir olturaq rayon'gha yéqin jaydiki kompartiyening belgisi bar tamning yénidin ötüp kétiwatidu. 2023-Yili 2-mart, béyjing

15-Iyul xitay kommunist partiyesining 20-nöwetlik merkiziy komitéti 3-omumiy yighini béyjingda échilishqa bashlidi. Xitayning qa'idisige asasen gerche yu yighin eslide ötken yili öktebir aylirida échilishqa tégishlik bolsimu, emma izchil kéchiktürülüp kelgen. Shundaqla bu xil kéchiktürülüsh xelq'arada türlük munazirilerni otturigha chiqarghanidi. Halbuki, xitayning atalmish islahatining kéyinki yönilishini belgileydighan bu yighinning iyul éyini tallap échilghanliqimu oxshashla xelq'ara axbarat wasitiliride dawamliq qiziq téma bolmaqta.

Xitay kommunist partiyesining 3-omumiy yighini asasliqi döletning buningdin kéyinki tereqqiyat yönilishi, iqtisadiy qurulush we islahat qatarliq témilargha munasiwetlik bolup, déng shyawpingning atalmish islahat sho'arimu del 1978-yili échilghan 11-nöwetlik 3-omumiy yighinida otturigha qoyulghan. Bu wejidin 3-omumiy yighin xitay ichi we xelq'arada xitay xelq jumhuriyitining kéyinki yüzlinishini belgileydighan muhim yighin süpitide qarilip, alahide diqqetni tartidighan yighin bolup qalghan. Xuddi xitayning kelgüsi tereqqiyat yüzlinishi xitay xelqi shuningdek xitay bilen menpe'et alaqisi bolghan herqandaq dölet we shexske munasiwetlik bolghinidek, Uyghurlarghimu biwasite munasiwetlik yighin hésablinidu.

Undaqta, xitay kommunist partiyesining bu “Xasiyetlik” 3-omumiy yighini tarixta we bügünde Uyghurlargha qandaq tesir körsetken?

Biz gepni aldi bilen özimizge eng tonushluq bolghan déng shyawping rehberlikide échilghan 11-nöwetlik 3-omumiy yighindin bashlayli. Shu qétimliq 3-omumiy yighin heqiqeten xitayni sabiq sowét ittipaqidek halak bolushtin saqlap qalghan we xitayning bügünkidek küchlinishige asas salghan muhim yighindur. Eger tarixta bundaq bir yighin échilmighan bolsa idi, xitay kompartiyesi hakimiyiti alliburun sowét kommunistlirining sowét ittipaqi hökümitidek tarixning exlet sanduqidin orun alghan bolar idi. Derweqe bu yighindin kéyin xitay bay boldi, qudret tapti we küchlendi. Emma bu yighinning Uyghurlargha élip kelgini xitayning eksiche namratliq, ajizliq we chékinish boldi. Gerche xitay bundaq bolushtiki sewebni izchil halda rayondiki éghir su kemchilliki, shara'itning nacharliqi, ma'aripning arqida qélishi we “Üch xil küch” ke artip keldi. Lékin xitayning islahat dewride Uyghurlarning téximu namratliship kétishidiki heqiqiy ré'alliq bolsa bashqa idi. Yeni déng shyawping xitayda iqtisadiy islahat élip bérishta sotsiyalizm yolida ching turush؛ xelq démokratik mustebitlikini islahat échiwétishtiki siyasiy kapaletke aylandurush؛ xitay kommunist partiyesining rehberlikide ching turush؛ marksizm, léninizm we maw zédung idiyesini islahatning idé'ologiyesining asasi qilish qatarliq atalmish “Töt asasiy pirinsipta ching turush” ni aldinqi shert qildi. Deslipide Uyghurlar xitayda islahat bolidighanliqidin ümidlen'gen bolsimu, lékin bingtüenning eslige keltürülüshi, islahatta bingtüenning tereqqiy qildurulidighanliqidek gheyriy normal hadisilerdin tézla ümidsizlikke toldi. Téximu muhimi Uyghurlarning özlirining aptonomiye heqlirining eyni chaghdiki xitay re'isi xu yawbang teshebbus qilghandek mutleq shekilde bérilmeydighanliqini chüshen'genliri we Uyghurlarning 1985-1988-yilliri xitay teweside tunji qétim siyasiy tüzülme islahati qilish chaqiriqi bilen zor kölemlik “Oqughuchilar namayishi” élip bérishi idi.

 Uyghur oqughuchilarning bu namayishi tebi'iy halda 1989-yili xitayda 4-iyun oqughuchilar herikitining otturigha chiqishigha asas yaratqanidi. Bu ehwal biwasite déng shyawpingning otturigha qoyghan atalmish “Töt asasiy pirinsip” ning biri bolghan “Xelq démokratiye diktaturisini islahat échiwétishtiki siyasiy kapaletke aylandurush” pirinsipigha qarshi idi.

Bu yerde tilgha élin'ghan “Xelq démokratiye diktaturisi” emeliyette maw zédung teripidin otturigha qoyulghan atalghu bolup, xitay xelq neshriyati teripidin 1986-yili élan qilin'ghan “Maw zédung tallanma eserliri” de “Xelqning ichkiy qismida démokratik tüzüm qollinish, xelqning düshmenlirige diktatorluq yürgüzüshning özi xelq démokratiye diktaturisi” dep chüshendürülgen. 1994-Yili xitay xelq neshriyati teripidin élan qilin'ghan “Déng shyawping tallanma eserliri” de bolsa bu heqte téximu éniq qilip “Xelq démokratik mustebitliki bolsa partiye we döletning eng asasiy tüzümi” dep izahlan'ghan. Démek eyni yillarda déng shyawpingning atalmish islahat sho'arini otturigha qoyghandin kéyinla wang jénning bingtüenni eslige keltürüshini testiqlishi sewebsiz yüz bergen emes. Wede qilin'ghan milliy térritoriyelik aptonomiye heqlirining bérilmesliki muqerrer yosundiki milliy qarshiliqlarni otturigha chiqiridighanliqi déng shyawping teripidin aldin perez qilin'ghan. Bu seweb Uyghurlarghimu shu chaghlardila déng shyawping teripidin “Xelq düshmini” dep tamgha urulghan dep qarashqa heqliqmiz.

U halda déng shyawping dewride “Xelq düshmini” ge aylinip islahattin yiraqlashturulghan Uyghurlar, maw zédung we shi jinping dewride qandaq mu'amilige uchridi?

Tarixqa qaraydighan bolsaq, maw zédung dewridiki eng muhim 3-omumiy yighin 1950-yili iyunda échilghan. Mezkur yighinda maw zédung atalmish az sanliq milletler rayonida islahat élip bérish mesiliside, az sanliq milletler rayonida islahat élip bérishta aldiraqsanliq qilmay, éhtiyatchan bolush, xelqning qollishi, qoralliq küch we az sanliq millettin bolghan rehberlerni terbiyelep chiqmay turup héchqandaq islahat élip barmasliq kéreklikini otturigha qoyghan.

Derweqe, maw zédung dewridiki 3-Omumiy yighinDin déng shyawping dewridiki 3-omumiy yighin'ghiche bolghan nechche on yilda Uyghurlarning béshigha kelgen qanliq qismetlerni sanap tügitish tes. Yeni Uyghurlar maw dewride igilik we milliy siyasiy hoquqidin, déng dewride iqtisadiy we memuriy hoquqliridin ayrilghanidi.

 Shi jinping textke chiqqandin kéyin 2013-yili tunji qétim 3-omumiy yighin échilghan bolup, yighinning asasiy nishani “Islahatni chongqurlashturup élip bérish” dep békitilgen bolsimu, emma bu xil islahatning asasi “Dölet xewpsizlikini kapaletke ige qilish” dep jezmleshtürülgen. Bu wejidin shu qétimliq 3-omumiy yighinda “Dölet xewpsizlik komitéti” qurush qarar qilin'ghan. Biz yuqirida déng shyawping dewride Uyghurlarning “Xelq düshmini” ge aylandurulghanliqini we islahattin yiraq turulghanliqini, maw zédungning “Shara'it piship yétilmise azsanliq millet rayonida islahat qilmasliq” wesiyitini tilgha alghaniduq. Emma shi jinping dewrige kelgende “Islahatni chongqurlashturup élip bérish” ning qarar qilinishi we bundaq islahatning asasiy döletning xewpsizliki dep békitilishining sewebige qaraydighan bolsaq, kishini chöchütidighan bir heqiqetni bayqaymiz. Yeni, shi jinpingning 2013-yilidiki 3-omumiy yighinidin kéyinla, atalmish “Merkezning ikkinchi qétimliq shinjang xizmiti yighini” chaqirilghan. Mezkur yighinda shi jinping “Üch xil küch” ni yoqitishNing döletning birliki, muqimliqi we tereqqiyatigha munasiwetlik chong ish ikenliki, shunga bir qétimliq xelq urushi qozghap, “Üch xil küch” ni pütünley yoqitish kéreklikini otturigha qoyghan. Démek, déng shyawping dewride “Xelq düshmini” ikenliki éniq békitilgen Uyghurlarni yoqitishning eng yaxshi shara'iti shi jinping dewride hazirlan'ghan. Bu sewebtin, atalmish “Islahatni chongqurlashturup élip bérish” bilen teng “Üch xil küchke qarshi küresh” mu tengla bashlan'ghanliqi sheksiz.

Undaqta nöwette élip bériliwatqan “20-Nöwetlik 3-omumiy yighin” Uyghurlargha yene qandaq qismetlerni élip kélishi mumkin?

Déng shyawping dewridiki Islahat aldi bilen yézilardin bashlan'ghan. Yézilardin bashlan'ghan islahatning ikki qétimliq “Halqish” yaki sekreshni bashtin kechüridighanliqimu déng shyawping nezeriyeliridin biridur. Déng shyawping bu Ikki qétimliq halqishNing birinchiside yézilardiki kopiratiplarning pütünley emeldin qalidighanliqini؛ ikkinchi qétimliq sekreshte bolsa, kopiratiplarning pütünley eslige keltürülidighanliqini éytqan. Derweqe, Déng shyawping dewridiki islahattin bashlap xitaydiki kolléktip mülükchilik tüzümi We kopiratiplar asta-asta kishilerning hayatidin ghayib bolghanidi. Emma shi jinping dewride bolsa, kolléktip igilik we kopiratiplar xitayning siyasiy sehnisige qaytidin élip chiqildi. Bu hadisini shi jinpingning mustebitliki we déng shyawpingning islahat yolini inkar qilghanliq dep chüshensek mutleq xatalashqan bolimiz. Chünki, islahat sözi xitay kompartiyesi hakimiyet béshigha olturghandin buyan izchil tekitlinip kéliwatqan bir sözdur. Peqet bu söz tarixning oxshimighan dewride oxshimighan shekilde emeliyleshtürülgen xalas. Bu nuqtidin qarighanda, shi jinpingning kolléktip igilik we kopiratip tüzümini qayta kötürüp chiqishining tasadipiyliq emes belki muqerrerlik bolghanliqini chüshinelishimiz tes emes.

Kolléktip igilik tüzümige qaytish we kopiratiplashturushni Uyghurlar maw zédung dewride bashtin kechürüp baqqan. Yeni atalmish “Ijare kémeytish, yer islahati, chong sekrep ilgirilesh” lerdin tartip taki “Medeniyet inqilabi” ghiche bolghan nechche on yilda Uyghurlarning tarixiy, medeniyiti, örp-adetliri, diniy étiqadi éghir buzghunchiliqqa uchrighan. Uyghurlar, xitay köchmenlirining keng kölemde köchürülüp kélinishige, bayliq menbelirining talan-taraj qilinishigha, Uyghur tili we ma'aripining cheklinishige duch kelgen. Uyghur bayliri, serxilliri, ziyaliyliri we nurghun xelq xaniweyran qilin'ghan. Téximu muhimi, bu qabahetler yüz bergen yillar del maw zédung teshebbus qilghan “Az sanliq milletler rayonidiki islahatta éhtiyatchan bolush” teshebbus qilin'ghan yillar idi. Halbuki, xitay üchün “Shara'it toluq hazirlan'ghan” mushundaq bir künde échilghan 3-omumiy yighinning Uyghurlar üchün yaxshiliq bésharet bermeydighanliqini perez qilish unche tes bolmisa kérek.

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]