REUTERS
"Jenubiy gérmaniye géziti" de élan qilin'ghan "Külkilik oyun" namliq maqale xitayning epti-beshirisini échip berdi.
17-Féwral küni gérmaniyediki eng meshhur gézitlerdin biri bolghan "Jenubiy gérmaniye géziti" de "Qaraqash höjjetliri" asasiy mezmun qilin'ghan "Uyghurlar tutqun qilin'ghandin kéyin néme ishlar yüz béridu?" namliq zor hejimlik maqale élan qilinish bilen birge "Külkilik oyun" namliq yene bir maqale élan qilin'ghan.
Frédérik obérmayar we kiristof gisénning aptorluqidiki bu maqaligha "Kommunistik partiyening rehberliri shinjangning weziyitini julalandurup körsetmekte. Uyghurlar üstidin yürgüzülüwatqan zulumgha a'it melumatlarni yalghan'gha chiqarmaqta we ret qilmaqta," dégen jümle söz béshi qilin'ghan.
Maqale mundaq bashlinidu: "Bir qanche yil ilgiri shinjangning jenubidiki qirghizistan chégrasigha yiraq bolmighan bir jayda güzel neqishler bilen bézelgen, közlerni qamashturidighan qubbilik bir meschit bar idi. Rayondiki bashqa jaylarda bolghan'gha oxshash bu meschitmu chéqip tashlan'ghan. Meschit pütünley yoqitiwétilmigen, belki chérkawgha oxshaydighan kichik bir kepe sheklide qaytidin sélinip, soda dukanliri arisigha kömülüp qalghan.
Bu birqanche hepte ilgiri shinjanggha bérip kelgen bir gherblik diplomatning bayani. U meschit imamidin bu meschitke néme bolghanliqini soraydu. Imam qol téléfonidiki chéqilghan meschitning süritini diplomatqa körsitip turup: 'kördingizmu, hemme ish jayida' deydu we bu süretning ashkarilinip ketmesliki üchün uni 'jenubiy gérmaniye géziti' ning muxbirigha körsetmeydu."
Yuqiriqi abzaslar bilen bashlan'ghan "Külkilik oyun" namliq bu maqalide "Jenubiy gérmaniye géziti', NDR we WDR téléwiziye qanallirining "Qaraqash höjjetliri" ni 11 aydin buyan birleshme tekshürüshliri netijiside Uyghur diyaridiki jaza lagérlirigha xitay teshwiq qiliwatqandek héchkimning öz meyli bilen kirmigenliki, belki xitay hakimiyitining yüzminglighan Uyghurni ularning iradisige xilap halda mejburiy soliwalghanliqini delillep chiqqanliqi qeyt qilinidu.
Maqalida 2019-yili 12-ayda Uyghur aptonom rayonining re'isi shöhret zakirning béyjingda chaqirilghan muxbirlarni kütüwélish yighinida "Terbiyelesh merkezliri" diki oqughuchilarning oqush püttürgenlikini tilgha alghanliqi eskertilip "Undaqta lagérlar boshighan bolushi, shinjangning kochilirida yürgen köpligen yash Uyghurlarni körgili bolushi kérek idi, xuddi bundin 3 yil ilgirikidek. Emma héchkim yoq," dégenler tilgha élinidu.
Maqalining merkizi idiyesi jaza lagérliri mesiliside xitayning külkilik bir oyun oynawatqanliqini ilgiri sürüp, xitay tashqi ishlar ministiri wang yining 14-féwral küni myunxénda ötküzülgen muxbirlarni kütüwélish yighinida 1 milyondin artuq Uyghurning jaza lagérlirigha qamalghanliqini "100 Pirsent ighwa, saxta xewer" dégen bayanining epti-beshirisini échip bérishke qaritilghan.
Maqalida yézilishiche, gérmaniye tashqi ishlar ministiri xayko mas hemrah bolghan bu sorunda Uyghurlarning weziyiti toghrisida soralghan so'algha wang yi mundaq jawab bergen: "1 Milyon Uyghur lagérgha qamaldi dégen gep 100 pirsent ighwa, yalghan xewer. Bezi ademler junggoning tereqqiyatigha tosalghu bolush üchün junggogha qara sürtüshni kücheytiwatidu. Siz özingiz shinjanggha bérip, u yerdiki heqiqiy menzirini körüng. Shundila siz u yerde némilerning yüz bergenlikini bileleysiz."
Wang yi sözide yene "Shinjangda lagér yoq. Bésim yoq. Az sanliq her millet musulman xelqi köngüllük we xatirjem yashawatidu," dégenlerni tilgha alghan. Emma maqalida wang yi kebi xitay diplomatlirining bundaq oyunlirining goya tiyatirgha oxshaydighanliqi, héchqandaq bir muxbirning Uyghur rayonigha kirip tekshürüsh élip baralmaydighanliqi, xuddi bundin bir yérim yil ilgiri bolghinidek, u yerge barsa xitay jasuslirining 5 métirche ariliq qaldurup hemme yerde timisqilap egiship yüridighanliqi, lagérlargha yéqinlishay dep qalghanda tosattin yol tosulup qélip taksichining arqigha qaytidighanliqi, lagérning derwazisidin menggü kirgili bolmaydighanliqi bayan qilinip, wang yining "Bérip öz közingiz bilen körüp kéling" dégen geplirining tamamen saxtaliqi échip bérilidu hemde xitayning eng axirqi bir minutqiche yalghanda ching turidighanliqi eskertilidu.
D u q tetqiqat merkizining mudiri enwer exmet ependi bu toghrisida qarashlirini otturigha qoyup ötti.
Wang yi muxbirlarni kütüwélish yighinida qilghan sözide yene "Men sizge yene bir sanni dep bérey: shinangda 25 mingdin artuq meschit bar. Her 530 kishige birdin toghra kélidu. U yerdiki kishilerning diniy étiqad erkinliki toluq kapaletke ige," dégen. Maqalide Uyghur diyaridiki chéqilghan meschitler, ademsiz chölderep qalghan yaki sayahet muzéyigha aylinip qalghan meschitlerning wang yining sözini tamamen inkar qilidighanliqi tekitlen'gen.
"Sherqiy türkistan ölimalar birliki" ning mu'awin re'isi turghunjan alawudun ependi bu heqte toxtilip, wang yining saxta sözlirige qarita öz reddiyelirini bayan qildi.
Xitay hakimiyitining bu xildiki saxtikarliqi shiwétsariyede neshrdin chiqidighan "Yéngi züriklikler géziti" da 18-féwral élan qilin'ghan "Yéngi höjjetler xitayning Uyghurlar üstidin élip bériwatqan meqsetlik basturushlirini ispatlap berdi" namliq maqalisidimu bayan qilin'ghan.
Maqalide Uyghurlarni lagérlargha tutup solashning xitay hakimiyitidin héchqanche küch telep qilmaydighanliqi, intérnétni xata ishlitip salghan, chet'elde tughqini bolghan, yaghliq chekken yaki saqal qoyghan ademlerningmu xalighanche tutulup kétilidighanliqi bayan qilinidu. Maqalide yene xitayning sherqiy türkistanni 1949-yili bésiwalghandin buyan Uyghurlarni assimilyatsiye qilishni dawamlashturup kelgenliki, xitayning ret qilishi we inkar qilishigha qarimay bügünki künlükte 1 milyondin artuq Uyghurni lagérgha soliwalghanliqini ispatlaydighan delillerning yéterlik ikenliki eskertilidu.
