йеқиндин буян уйғурларниң хитайниң ичкири өлкилиридики вә уйғур елиниң һәр қайси җайлиридики һәр хил завут-фабрикиларға йөткәп апирилип мәҗбурий вә әрзан әмгәккә селиниватқанлиқиға аит учурлар вә анализларму көпләп оттуриға чиқмақта. бу мәсилә кишилик һоқуқ вә әмгәкчиләр һоқуқини қоғдаш тәшкилатлириниң тәнқидигә учримақта.
австралийә истратегийәлик сиясәт институтиниң 1-март күни елан қилған доклатида көрситилишичә, хитай даирилири уйғур елидин 80 миңдин артуқ кишини хитайниң ичкири өлкилиридики завутларда ишләшкә йөткигән вә буларниң бир қисми биваситә лагерлардин елип кетилгән. бу уйғурларниң көпи хитайға җайлашқан дунядики даңлиқ маркилиқ ширкәтләрниң, мәсилән, алма, найки, соний вә башқа даңлиқ маркиларни ишләп чиқиридиған завутларда мәҗбурий вә әрзан баһада ишлитилгәникән.
америкадики "адил әмгәк җәмийити" йеқиндин бери америка вә явропадики даңлиқ ширкәтләр билән һәмкарлишип, бу ширкәтләрниң хитайдики тармақ ширкәтлириниң "мәҗбурий әмгәк" кә селиш әһвалини тәкшүргән.
"адил әмгәк җәмийити" ниң хизмәтчиләр мудири шели хән хитайдики уйғур лагер тутқунлирини "мәҗбурий әмгәк" кә селиш мәсилисигә диққәт қилип келиватқан болуп, у зияритимизни қобул қилип, уйғурларниң бу хил мәҗбурий ишлитилиш мәсилиси һәққидә қарашлирини оттуриға қоюп мундақ деди: "биз билән һәмкарлашқан америкадики вә явропадики ширкәтләр бу мәсилигә әстайидил муамилә қиливатиду. лекин уйғурларға йүргүзүлүватқан бу сиясәтни һөкүмәт бир қоллуқ контрол қиливатқан болғачқа ширкәтләр амалсиз. бу әһвални өзгәртиш үчүн хитай һөкүмити сияситини өзгәртиш керәк."
шели ханимниң ейтишичә, бәзи йәрлик һөкүмәтләр ишчиларни мәҗбурий йәрләштүридиған болғачқа хитайниң ичидики ширкәтләрниң ишләткән ишчилириниң мәҗбурий әмгәккә селинған уйғурлар икәнликини ениқлаш қийин болуветипту.
шели ханимдин хитайдики бу завут-фабрикилардики ишчиларниң уйғур дияридин мәҗбурий елип берилған ишчилар яки әмәсликини қандақ тәкшүридиғанлиқини сориғинимизда, у мундақ деди: "адәттә уйғур районидин топ-топ әкелиду, һеч болмиса бир ширкәттә 40-50 киши болиду. уларни хитайлардин пәрқләндүргили болиду. биз тәкшүргәндә уларниң ятақлирини тәкшүримиз. сиртқа нормал чиқаламду, һалал тамақ йейәләмду, кечилири өгиниш қиламду-йоқ, дегәндәк мәсилиләргә диққәт қилимиз."
у йәнә бирқанчә ширкәтниң хитайдин чиқип кетишни ойлишиватқанлиқини, лекин бу ширкәтләрниң исмини ашкарилашқа болмайдиғанлиқини ейтип, ширкәтләр һәққидә сориған тәпсилий соаллиримизға җаваб беришни рәт қилди.
шели ханим, ширкәтләр дуч келиватқан омумйүзлүк әһвал һәққидә тохтилип мундақ деди: "әмәлийәттә нурғун ширкәтләр мәҗбурий әмгәккә селиниватқан уйғурларни билмәйду. әһвални тонуштурғандин кейин, бу мәсилини һәл қелишниң йоллирини издәйду. лекин ширкәтләр кишилик һоқуқ тәшкилатлиридәк кишилик һоқуқ мәсилисини һәл қилмайду, пәқәт мәсилиниң бир қисмиғила ярдәм қилалайду. биз билән өзлүкидин алақиләшкән ширкәтләр мәҗбурий әмгәкчи ишлитилиш еһтималлиқини әң төвән дәриҗигә чүшүрүш үчүн, уйғур районидики ширкитини тохтатти. хитайниң ичкири өлкилиридики ширкәтлиридә болса тәкшүрүшни күчәйтти, бирақ уларниң хитайдин чекинип чиқиши тәс. ‹мәҗбурий әмгәк›кә селинғанлардин башқа йәнә нурғун хизмәтчилири ишсиз қалмаслиқи керәктә-?!"
шели ханимниң билдүрүшичә найки, патагония қатарлиқ чоң ширкәтләр өзлириниң хитайдики ишләпчиқириш орунлирида тәкшүрүш елип барған вә "мәҗбурий әмгәк" кә селиниватқан уйғурлар һәққидә баш ширкәтниң тор бекитидә очуқ баянат бәргән.
дуня уйғур қурултийиниң хитай ишлири мудири илшат һәсән әпәнди хитайниң уйғурларни йөткәш мәсилиси үстидә тохтилип мундақ деди: "хитай, болупму уйғур райони учурниң қара өңкүри, учур кириду, чиқмайду. хитайниң тәшвиқатидин башқа учурға еришиш қийин. хитай вирус баһанисидә уйғурларни түркүмләп хитайниң ичкири өлкилиригә йөткәш арқилиқ асимилиятсийә қилиш пиланини давамлаштуруватиду."
найки ширкити, өзиниң тор бетидә елан қилған уйғур дияриға аит баянатида, өзиниң мәһсулатлирини ишләпчиқарған кишиләрниң һөрмәтлинишини капаләткә игә қилидиғанлиқини тәкитләп, өзиниң биваситә уйғур районидин мәһсулат киргүзмәйдиғанлиқини баян қилған. һәтта уйғур районидики шавйүән пиң кийим-кечәк ширкити, чиңдав җифа гуруһи вә әскувал әслиһәлири ширкитиниң исмини атап туруп, ула билән алақисиниң йоқлуқини әскәрткән. найки ширкити баянатида йәнә өткән йилидин башлап йеңи ишчи қобул қилмиғанлиқини, ширкәтниң хәлқаралиқ әмгәк түзүмлиригә риайә қилидиғанлиқини, буниңдин кейинму һәмкарлашқучи ширкәтләр билән биллә бу мәсилигә көңүл бөлидиғанлиқини оттуриға қойған.
америкадики чоң ширкәтләрниң бири патагония ширкити 12-март күни өз торида уйғур райони һәққидә баянатнамә елан қилған. мәзкур ширкәтниң кишилик мунасивәт бөлүминиң мудири тисса биярис имзаси арқилиқ елан қилинған бу баянатта: "биз ‹адил әмгәк җәмийити›ниң уйғурларға йүргүзүлүватқан ‹мәҗбурий әмгәк›, ‹кишилик һоқуқ дәпсәндичилики›ни тохтитиш тәшәббусини қоллаймиз. бу дуняда көрүлүватқан бир паҗиә, буниңға һәрсаһә, һәр қатламдики органлар чоқум көңүл бөлүши керәк. ширкитимиз уйғур районида ишләпчиқирилған һәр қандақ бир мәһсулатни ишләтмәйду. кишилик һоқуқ капаләткә игә қилинған ширкәт вә карханилар биләнла һәмкарлишиду. әгәр бизниң шәртлиримизгә уйғун яки әмәсликини ениқлиялмиған вақтимизда, хитайдики сода пиланимизни өзгәртишкиму тәйярлиқ көрүп қойдуқ." дейилгән.
биз патагония ширкитиниң баянати һәққидә техиму тәпсилий мәлумат елиш үчүн, баянатнамини елан қилған тисса биярис ханим билән алақә қилдуқ. у, телефон зияритимизни қобул қилишни рәт қилған болсиму, лекин електронлуқ хәт арқилиқ, ширкитиниң баянатнамисини қайта әвәткәндин башқа "мушу баянатнамидә дейилгәндин башқа тәминләйдиған учуримиз йоқ" дәп җаваб қайтурди.
униңдин башқа хитайниң җияңши өлкиси нәнчаң шәһиригә җайлашқан офилим ширкити америкадики ахбарат орунлириниң тәлипи бойичә, 5-март уйғур ишчиларниң әһвали һәққидә факис арқилиқ җаваб қайтурған. җаваб хетидә "аз санлиқ милләтләрни ‹икки тәрәпниң ихтиярий таллиши› бойичә қобул қилиду, шәхсий әркинлики вә диний әркинлики бар, охшаш мааш билән тәминләйду." дәп йезилған.
биз бу һәқтә тәпсилий мәлумат елишқа тиришқан болсақму, офилим ширкитиниң телефони уланмиди.
хәлқара җәмийәт хитайниң уйғурларни лагерларға солиши вә мәҗбурий һәм әрзан әмгәкләргә селишини тәнқид қилип келиватқан болсиму, әмма хитай өзидики лагерлар вә мәҗбурий әмгәкниң мәвҗутлуқини инкар қилмақта. хитай ташқи ишлар министирлиқиниң баянатчиси гең шуаң 27-март күнидики мухбирларни күтүвелиш йиғинида австралийә тәтқиқат институти елан қилған лагерға соланған уйғурларниң һазир "заманиви қуллуқ" қа селиниш мәсилисигә хитай тәрәпниң қандақ қарайдиғанлиқи һәққидә соралған соалға: "австралийә тәтқиқат институти америка мәбләғ билән тәминләйдиған институт, шинҗаң һәққидә сахта хәвәр топлайду, ‹қайта тәрбийәләш мәркизи› вә ‹мәҗбурий әмгәк› һәққидә сахта хәвәр ойдуруп чиқирип рәзилләрчә хитайниң ички ишиға арилишиватиду, биз буниңға ечинимиз вә рәт қилимиз." дейиш арқилиқ хитайниң милйонлиған уйғурни лагерларға солиғанлиқи вә мәҗбурий әмгәкләргә салғанлиқини инкар қилди.
бирақ "адил әмгәк җәмийити" хизмәтчиләр мудири шели хән хитай изчил рәт қилип келиватқан лагерлар һәққидә тохтилип: "хитай уйғурларни башта лагерға солиди, кейин ‹тәрбийәләп› завутларға йөткәватиду" деди.
у йәнә: "‹мәҗбурий әмгәк› мәсилиси биваситә хитай һөкүмити тәрипидин контрол қилинғачқа, бу мәсилини һәл қилиш үчүн хитай сияситини өзгәртиши керәк. бу мәсилә дөләт дәриҗилик мәсилә болуп қалди. уйғурлар содиниң әмәс бәлки, хитай реҗиминиң қурбани. йәнә бир амил мәбләғ салғучилардур. мәбләғ салғучилар қобул қилинидиған ишчиларға, ишлитидиған мәһсулатларға тәләп қойса болиду. қайси орундин, қандақ ишчини қобул қилидиғанлиқи һәққидә мәбләғ салған ширкәтләргә шәрт қоялайду, бу арқилиқму ‹мәҗбурий әмгәк›кә селинишниң алдини елиш мумкин.
илшат һәсән әпәнди "мәҗбури әмгәк мәсилиси" ни һәл қелишниң йоллири үстидә мулаһизисини мундақ оттуриға қойди: "ширкәтләрниң уйғур районидин чиқип кетиши билән мәсилә һәл болмайду. хәлқара америка парламинтида уйғурлар тоғрилиқ үч қанун лаһийәси бар, бу қанунлар мақуллиниши керәк. хәлқара билән бирлишип хитайни бу сияситини тохтитишқа мәҗбурлаш керәк."
америка дөләт мәҗлиси қармиқидики хитай ишлири иҗраийә комитетиниң рәиси, авам палатасиниң әзаси җим мәкговерн вә кеңәш палатасиниң әзаси марко рубию 11-март күни "уйғурларни мәҗбурий әмгәккә селишни чәкләш қанун лайиһиси" ни сунғанлиқини җакарлиғаниди. бу қанун лайиһиси тәстиқланса, бу арқилиқ хитай һөкүмити уйғур районидики лагерларда тутуп туруватқан уйғур вә башқа милләтләрни мәҗбурий ишлитип ишләпчиқарған һәрқандақ мәһсулатқа чәклимә қоюлидикән.
"адил әмгәк җәмийити" америкада 1999-йили қурулған болуп ширкәтләр, университетлар вә шәхсий җәмийәтләр билән бирлишип, дуняниң һәрқайси җайлиридики иш орунлиридики һәқсизлиқ мәсилилирини тәкшүриду вә кишилик һоқуқ тәшкилати билән бирлишип ишчиларниң һәқ-һоқуқини қоғдайду.
0:00 / 0:00