Xitayning milliy kimliki we kimliklerni menbe qilghan mesililer (1)

“Bügünki xitayda til we milliy kimlikke bolghan cheklimilerning küchiyishi” namliq ispat anglash yighinida la trob uniwérsitéti siyaset, axbarat we pelsepe fakultétining aliy tetqiqatchisi jérald rosh (Gerald Roche) sozlimekte. 2022-Yil 5-aprél, washin'gton.

Xitaydiki hakimiyet tutquchi guruhlarning yenggüshlinishige egiship, xitayning milliy kimliki heqqidiki tebirlermu tégishlik yosunda özgirip méngiwatqanliqi melum. Shuning bilen birge milliy kimliklerdiki ashkara bolghan derije perqi mahiyette xitay dölitining herqaysi milletler barawer bolghan ijtima'iy muhitni héchqachan emelge ashurup baqmighanliqini hemde ashuralmaydighanliqini namayen qilidu. Bu sahediki mesililer bilen tonushluq bolghan mutexesisler bolsa bu xil tengsiz bolghan munasiwetning mahiyette xitaydiki milliy mesilining tüp yiltizi ikenlikini algha süridu.

Ikki dewrdiki ikki “Dahiy” ning “Jungxu'a kimliki” chüshenchisi

“Xitaydiki ijtima'iy mesile” heqqide söz bolghanda tebi'iy halda xitay hökümitining milliy siyasetliri bilen baghlinishliq bolghan türlük “Milliy mesililer”, shuningdek buningda eks etken siyasiy zulum we ijtima'iy hanglar kishilerning köz aldigha kélidu. Derweqe xitayning öz milliy kimliki ötken bir esir mabeynide “Hökümran tebiqe” sheklide rawajlan'ghan bolup, buning bashlinishidila yégane “Aka” liq orunni menbe qilghanliqi bu millet qurup chiqidighan döletning emeliyette bashqa milletke hökümranliq qilishni isteydighanliqidek tüplük mahiyitini ashkara qilghan. Bu heqtiki bir qisim mesililer jon irgénjiro (John Irgengioro) ning “Sherqiy asiya tetqiqati” zhurnilida élan qilin'ghan tetqiqat maqaliside alahide yorutulghan bolup, aptor xitay hökümiti ijra qiliwatqan mushu xil tengsiz milliy munasiwet sheklidiki siyasetlerning del xitay hökümiti tekitlewatqan “Milliy mesililer” ning tüp yiltizi ikenlikini tepsiliy sherhlep béridu.

Aptorning qarishiche, xitay hökümranlar guruhi buningdin bir esir ilgirila xitay milletchilikining péshwasi bolghan sun jongshen otturigha qoyghan “Yatlar (manjular) ni qoghlap chiqirip jungxu'ani güllendüreyli” dégen irqchiliq sho'arini qobul qilip, téxi muqim milliy kimliki bolmighan xitaylarning “Jungxu'a milliti” ikenlikini mewjutluqqa aylandurghan. Buning bilen “Milliy musteqilliqimizni qolgha keltürimiz deydikenmiz, jezmen aldi bilen jungxu'a milliti bolup shekillinishimiz lazim” dégen idiye otturigha qoyulghan. Netijide “Jungxu'a milliti” we “Yatlar” heqqidiki chüshenche deslepki qedemde shekillinip, xitaylarni merkez qilghan halda “Besh millet birliship jungxu'a millitini hasil qilish” layihesi royapqa chiqqan. Bu bolsa “Jungxu'a min'go” dölitining besh xil renglik bayriqida özining simwolluq ornini tapqan. Buning bilen hökümran orundiki manjular tibetler, mongghullar we Uyghurlar bilen birlikte xitaylarni chöridigen töt “Uka” milletke aylandurulghan. Emma 1949-yili xitay kompartiyesi xitayning hökümranliq hoquqini qolgha alghandin kéyin xitay teweside xitaydin ibaret “Aka” millettin bashqa yene 55 “Az sanliq millet” türkümining barliqini élan qilghan. Xitay bolmighan milletlerning “Az sanliq millet” dep atilishining özila emeliyette xitay millitining hökümran orundiki millet ikenlikini resmiy we ashkara jakarlighanliqqa barawer bolghan. Aridin 70 ötkendin kéyin bolsa xitay kompartiyesining aliy rehbiri shi jinping qaytidin xitay kimliki yaki “Jungxu'a milliti” chüshenchisini kücheytishni tekitlep, milliy perqlerni tügitishtek yéngi nishanni otturigha qoydi. Bu heqte söz bolghanda awstraliyediki latrob (La Trobe) uniwérsitétining proféssori jérald rosh (Gerald Roche) mundaq deydu. .

“Méningche xitay kimliki heqqide ‍otturigha chiqqan bu ikki dewrdiki ikki xil idiye otturisida mu'eyyen baghlinish mewjut. Ortaq xitay kimliki berpa qilish démeklik mahiyette milliy kimliki perqliq bolghan nurghun xelqlerni, perqliq medeniyetlerni we perqliq tillarni biryerge jughlash démektur. Buningda ularni assimilyatsiye qilish arqiliq bir ortaq kimlikni qollinidighan bir kolléktip qurup chiqish nishan qilinidu. Buning özini qaysila nuqtidin sherhiligende bu assimilyatsiye qilishtin bashqa nerse emes. Bu xil ortaq xitay kimlikini berpa qilishta xitay bolmighanlar xitaylarning medeniyet chembiriki da'irisige kiridu. Bu hal shi jinping dewride eng yuqiri pellige chiqti. Buningda ashu da'ire sirtidikiler birdek assimilyatsiye obyékti bolidu. Yene kélip buningda éniq bolghan derije perqi bolidu. Yeni chong guruppa astida kichik guruppa, ‍uning astida téximu kichikrek guruppa bolidu. Kichikrek guruppilar herqachan özidin chongraqqa, u bolsa özidin chongraqqa qoshulup axirida tedrijiy halda bir yéngi gewde hasil bolidu. Buni tedrijiy ishqa ashidighan qosh assimilyatsiye, désekmu bolidu. Buningda ikki qedem bolup, birinchi qedemde kichikrek étnik guruppilarni ‛millet‚ da'irisige élip kiridu. Ikkinchi qedemde bolsa bu millet omumlashqan halda ‛jungxu'a kimliki‚ge aylandurulidu. Bu xil qosh assimilyatsiye qilish endizisini xitay hökümiti pütünley sowét ittipaqidin ögen'gen.”

Xitay hökümitining “Jungxu'a kimliki” chüshenchisini Uyghur diyaridiki bash siyasiy wezipilerning biri qatarida ijra qiliwatqanliqi ötken yillardin buyanqi hökümet höjjetliride köp qétim tekitlen'gen. Buningda hökümran orundiki xitay kimlikide mewjut bolghan mezmunlar xitay bolmighan xelqlerning chüshenchisige mejburiy yosunda qoshulushi lazim bolghanki, héchqachan xitay bolmighan xelqlerning héchqandaq meniwiyet bayliqi xitay kimliki üchün qobul qilinmighan. Buning bilen mejburiy bolghan assimilyatsiye qilish dolquni “Tereqqiyat” we “Milletler ittipaqi” namida daghdamliq bilen yolgha qoyulghan. Bu heqte manchéstér uniwérsitétining proféssori déywin tabin (David Tobin) mundaq deydu.

“Bu xildiki bayanlarni eng deslep yawropa mustemlikichilik tarixida körgenidim. Bu tékistlerde bayan qilinishiche, eslide tebi'iy rewishte mewjut boluwatqan melum bir medeniyet zadila tebi'iy bolmighan shekilde yoqitilidu. Hazir shi jinpingning qiliwatqanliri del mushu xil ishlar bolup ‛medeniyet démeklik bir milletning rohidur‚ dégenni alahide tekitlewatidu. Ular mushu xil rohni éritip tashlash arqiliq ‛milliy mesilini ebediylikke hel qilish‚qa pütün küchi bilen atlandi. Emma Uyghurlarning türkiy xelq bolushtek milliy kimlikini we islamiy kimlikini milliy mesilining yiltizi, dep qarighanliqning özi Uyghurlar üchün bek chong siyasiy tehdit hésablinidu. Qaraydighan bolsa men shinjanggha barghanda ‛milletler ittipaqliqi‚ heqqidiki bir yürüsh kitablarni alghan idim. Bularni Uyghur dostlirimgha körsetsem ular bu kitablarda Uyghurlarning medeniyitige da'ir héchnerse yoqluqini éytti. Uning éytishiche, bu kitablar pütünley siyasiylashqan mezmun bilen toshup ketken iken. Men shu waqitta bu kitablarda azraq bolsimu Uyghur medeniyitige da'ir mezmunlar bardur, dep oylaptikenmen. Biz perqlerni we köp xilliqni eyibligen halettimu bu kitablar undaq bolmasliqi kérek idi. Uyghur dostum bu heqte gep bolghanda ‛bu kitablarda bizning medeniyitimizge da'ir héchnerse yoq. Bularning hemmisi assimilyatsiye bilen yughurulghan siyasiy mezmunlarken‚ dégen. Mana bu ehwal manga Uyghurlarning ashu xil teshwiqatni qandaq chüshinidighanliqini heqiqiy yosunda éytip bergen idi.”

Xitaychiliqning yéngiwashtin bash kötürüshi we Uyghur kimlikining halakiti

Xitaychiliqning bash kötürüshi heqqide söz bolghanda herqaysi mutexessisler birdek buning shi jinping dewride otturigha chiqqan hadise emeslikini alahide tekitleydu. 1960-Yilliridiki “Medeniyet zor inqilabi” ning boran-chapqunlirida xitay re'isi maw zédong “Chong xitaychiliqqa qarshi turush” ni alahide tekitligen. Emma tarixiy pakitlargha nezer salghanda bu mezgilde héchqandaq xitay “Chong xitaychiliq qilghanliqi” sewebidin jazagha uchrighan ehwal mewjut emes iken. Lékin “Yerlik milletchilik qilghan” dégen eyib bilen ölümge we teqibke giriptar bolghan Uyghurlarning sani ademni chöchütidighan sanda bolghan.

Shi jinping dewrige kelgende xitay bolmighan milletlerning milliy alahidilikliri, jümlidin ularning tili we medeniyitini mejburiy yosunda xitayche til we kongzichiliq idi'ologiyesi bilen almashturush bir türlük siyasiy wezipige aylandurulghan. Gerche bu dewrde “Yerlik milletchilikke qarshi turush” sho'ari otturigha qoyulmighan bolsimu Uyghurlarning ‍özige xas barliq medeniyet hadisilirining lagérgha qamilishqa seweb bolghanliqining ‍özi bu xil siyasiy küreshning bashqiche shekilde otturigha chiqqanliqini, buningdiki meqsetning yenila Uyghur milliy kimlikining ornigha xitay kimliki yaki “Jungxu'a milliy kimliki” din ibaret birla kimlikni dessitish ikenlikini namayan qilip bergen. Bu xil siyasiylashqan kimlik yoqitish kürishining qandaq tesiri bolushi heqqide söz bolghanda proféssor jérald rosh mundaq deydu. .

“Bularning hemmisila nahayiti perqliq bolghan ijtima'iy tesirlerni peyda qilghan. Re'is maw zédong yaki ‛medeniyet zor inqilabi‚ dewrini alsaq xitayda til assimilyatsiyesi eng éghir bolghan. Shu waqitlarda xitay bolmighan milletler üchün til sahesi eng éghir we qabahetlik paji'elerning meydani bolghan. Shi jinping dewride bolsa bundaq sho'arlar otturigha qoyulmidi. Emma ishlarning tereqqiyati mahiyette ene shu paji'elerge oxshap kétidighan, emma xaraktéri téximu éghir bolghan ré'alliqqa qarap méngiwatidu. Qaraydighan bolsaq hazir milliy til hemmila sahedin, eng muhimi ma'arip sahesidin siqip chiqirildi. Xitayche til hökümran orun'gha chiqti. Méningche bu ehwal hazir xitay bolmighan hemmila xelqlerge oxshash boluwatidu. Men tekshürüshte bolghan tibet rayonida ularning ana tili ma'arip sahesidin yoqitildi. Balilar xitayche tilni ana til ornida sözleshni ögendi. Bu xil ehwal ashu milletler üchün bekmu éghir rohiy buruqtumluq peyda qilishi éniq. Emma ular bu yüzlinishni cheklesh üchün héchnerse qilishqa qadir emes. Dölet bolsa bu milletlerning tilini ögitishni emes, eksiche uni yoqitishqa atlan'ghan. Bundaq ehwalda ashu xil ré'alliqlar ulargha bésim üstige bésim boluwatidu.”

Xitay hökümiti Uyghur diyarida ene shu xil tilni chekleshte ma'arip sahesini “Tazilash” arqiliq deslepki netijilerge érishken. Halbuki Uyghurche til özining mewjutluqini yoqitish girdabigha bérip qalghanda “Jungxu'a kimliki” ning yene bir sherti süpitide “Jungxu'a medeniyiti” ni qobul qilish we özleshtürüsh ikkinchi qedem bolup qalghan. Buning bilen Uyghurlarning en'eniwi medeniyiti tedrijiy halda xitay medeniyitige xas mezmunlar bilen seplinish qismitige duch kelgen. Shu qatarda xitaylarning milliy bayramliri xitay bolmighan milletler, jümlidin Uyghurlar üchün téngiliwatqan medeniyet hadisisi bolup qalghan. Bu heqte söz bolghanda proféssor déywid tabin mundaq deydu.

“Bu hal yalghuz Uyghurlar üchünla shundaq boluwatqini yoq. Mongghullarmu hazir mushu xil qismetke duch kéliwatidu. Biz anglighan ‛az sanliq milletler qobul qilinmaydu‚ yaki ‛xitaylarla qobul qilinidu‚ dégendek xizmet élanliri ichki mongghulda köplep uchraydu. Xitaylar ‛milletler ittipaqliqi‚ heqqide gep sétiwatqanda bu xildiki élanlarning otturigha chiqishi heqiqetenmu bir qara yumur. Sizning xewiringiz bolghinidek, xitay hökümiti hazir xitay bolmighan milletlerge ‛biz bilen bir septe turisen, bolmisa bizge qarshi chiqqan bolisen‚ dégen menteqe boyiche mu'amile qiliwatidu. Ürümchi kochilirida xitaylar bilen Uyghurlarning barawer bolghanliqini körgili bolmaydu. Eqelliysi Uyghurlar hazir xitayning chaghan bayrimini ötküzüshke mejburliniwatidu. Ret qilghanlar bolsa milletchilik bilen eyibliniwatidu. Mongghullarni alsaq ularni tawuz chaghini ötküzüshke qistawatidu. Emeliyette bolsa bu bayram xitaylar mongghullarning ejdadlirini qirip tashlighan künni xatirileshtin kélip chiqqan. Mushundaq bir haqaretlik bayramni ötküzüshke mejburlan'ghanda buninggha qarshi turush siyasiy mesile emes. Bu bir milletning izziti. Emeliyette buni unchiwala qattiqliq bilen qistashning héchqandaq zörüriyitimu yoq.”

Xitay hökümitining “Jungxu'a kimliki” chüshenchisini omumlashturushigha egiship bir qisim xitay alimliri, jümlidin “Milletshunas” lardin ma rong qatarliqlar “Jungxu'a kimliki” yaki “Jungxu'a milliti” déyishning ornigha “Men junggoluq” deydighan chüshenchini dessitishni alahide tekitleshke ötken.

Bu programmining dawamigha qiziqsanglar diqqitinglar kéyinki programmimizda bolsun.