Kishilik hoquq pa'aliyetchiliri: xitayning milliy siyasiti Uyghurlarni téximu radikal qarshiliqlargha mejburlaydu

Yawropada pa'aliyet élip bériwatqan xitay, tibet, mongghul kishilik hoquq teshkilatlirining rehberliri xitaydiki milliy toqunushlargha kompartiyening milliy siyasiti seweb boluwatqanliqini, Uyghurlarning étiqadi bilen oynishishning yaman aqiwetlerni keltürüp chiqiridighanliqini ilgiri sürdi.

Gherb közetküchiliri uzundin buyan xitayning milliy siyasitidiki eng küchlük qarshiliq peyda qiliwatqan amilning Uyghurlar we tibetlikler üstidin ijra qiliniwatqan diniy jehettiki bésim siyasiti ikenlikini tilgha almaqta. Bolupmu, Uyghur diyaridiki cheklimilerning milliy qarshiliqlarni radikalliq sewiyisige kötürüwatqan asasiy seweb ikenlikini tekitlep kelmekte.

Xitayning Uyghur diyarida yürgüzüwatqan ramizanliq cheklimiliri muhajirettiki Uyghurlar we chet'elliklerning naraziliqini qozghapla qalmay, gherb elliride démokratiye, erkinlik kürishi bilen shughulliniwatqan xitay démokratliri, tibetler, mongghullarningmu qarshiliqini kücheytiwatqanliqi melum bolmaqta.

Xongkongluq kishilik hoquq pa'aliyetchisi men yen “Kompartiyening milliy siyasiti barliq milliy toqunushlarning menbesidur” deydighan qarashni tekitligüchi.

U xitayning ramizanliq siyasiti toghrisidiki so'alimizgha mundaq jawab bérip mundaq dédi: “Xitay kompartiyisining milliy siyasitide heqiqetenmu mesile bar. Kompartiye özining teshwiqatlirida ‛biz azsanliq milletlerge undaq ghemxorluq qiliwatimiz, bundaq köyünüwatimiz‚ deydu. Emeliyette az sanliq millet xelqliri üstidin qattiq basturush élip bériwatidu. Uyghur, tibet xelqliri bu siyasetning qurbanliri boluwatidu. Hemmidin muhimi, kompartiye ularning diniy étiqadigha, eqelliy kishilik heqlirige qilche hörmet qilmaywatidu, eksiche, diniy jehette aq bilen qara arilashturuwétilgen aqtashliq kitablarni élan qilip, özining jinayetlirini perdazlashqa urunuwatidu.”

Xitay hökümiti bu yilqi ramizandimu ilgiri yillardikige oxshashla Uyghur diyarida hökümet xadimliri, partiye ezaliri, ishchi - xizmetchiler we oqutquchi, oqughuchilarning roza tutushini, meschitke kirishini cheklepla qalmay, bixeterlik tedbirlirini zor derijide kücheytken idi.

Yawropadiki “Jenubiy mongghuliye xelq partiyisi” ning re'isi temsiltomu xitayning milliy mesililerni hel qilishtiki iqtidarsizliqini testiqlighuchilarning biri. U, xitayning Uyghurlarni shertsiz boysundurush üchün Uyghurlarning diniy étiqad erkinlikige cheklime qoyuwatqanliqi we din'gha baghlap Uyghurlarni basturuwatqanliqini ilgiri sürdi.

U mundaq deydu: “Xitayda tinchliq bilen, idrak bilen mesililerni hel qilidighan qa'ide - prinsip we exlaq yoq. Ular Uyghurlargha atalmish térror qalpiqini kiydürüp, biraqla ujuqturup tashlashtek wehshiyane usulda mu'amile qiliwatidu. Roza tutush, namaz oqushmu Uyghurlarning gunahigha aylinip qaldi. Hetta saqal, burut qoyushmu jinayet sanalmaqta. Ularche bolghanda, sen kompartiyige shertsiz boysunmaydikensen, qaysi xil usulda bolmisun étirazlar bildürüdikensen, démek sen ‛térrorchi‚. Shi jinpingning Uyghurlargha qolliniliwatqan milliy siyasiti mana bu!.”

Halbuki, xitayning Uyghurlargha qaratqan bu xil yuqiri bésimliq siyasiti kishilik hoquq közetchilirining eyiblishige uchrapla qalmay, bir qisim gherb démokratik ellirining yilliq doklatliridimu tenqidlen'gen.

Amérika dölet ishliri ministirliqining térrorluqqa qarshi turush heqqidiki bu yilliq doklatida, xitayning 2015 - yilimu Uyghur rayonida yürgüzgen yuqiri bésimliq siyasetlirini “Térrorluq, esebiylik we zorawanliqning aldini élishtiki zörür tedbir” dep aqlap kelgenliki körsitilgen.

“Xitay démokratik fédiratsiyoni” ning bash katipi pen yungdungning qarishiche, xitay Uyghur we tibet rayonliridiki diniy basturush heriketlirini herqanche aqlisimu, buning aqiwiti xitay oylighandek chiqmay qélishmu mumkin iken. U, xitayning nöwettiki milliy siyasitining téximu köp qarshiliqlarni royapqa chiqiripla qalmay, kelgüside küchlük milliy toqunushlargha seweb bolushi mumkinlikini tilgha aldi.

U shundaq deydu: “Xitaydiki barliq milliy toqunushlarning jawabkari kompartiye. Kompartiye Uyghur, tibet rayonlirida xata siyaset yürgüzüpla qalmay, xitay xelqide yerlik milletlerge nisbeten öchmenlik héssiyatlirini ulghaytishqa biwasite qutratquluq qilmaqta. Uyghurlarning diniy jehettin bolsun, sayahet we tijaret jehettin bolsun, ichkiri ölkilerde kemsitishlerge uchrawatqanliqini körüwatimiz. Milliy kemsitish siyasitining Uyghurlar rayonida téximu éghirliqini anglawatimiz. Bu siyaset kelgüside Uyghur - xenzu milletliri otturisidiki toqunushlargha seweb bolidu.”

“Xitay démokratik fédiratsiyoni” ning re'isi féy lyangyungmu xitayning diniy étiqad erkinliki mesilisige tutuwatqan mu'amilisining xataliqini, bu xil xata siyasetlerning Uyghurlarni radikalliqqa téximu yéqinlashturuwétishidin endishe qilidighanliqini bildürdi.

U bu xususta shularni tekitlidi: “Her bir insan étiqad erkinlikige ige. Birliri, yene birlirini étiqad jehette perqi bolghanliqi üchünla jazalisa, bashqilarning étiqadini qobul qilalmighanliqi yaki chüshinelmigenliki üchünla uni basturup, özining dunya qarishini téngishqa urunsa, bu pütünley zomigerlik we öktemlik bolidu. Dinning düshmini bolghan xitay hökümiti bügün Uyghurlargha mushundaq mu'amile qilmaqta. Uyghurlarning ming yilliq étiqadini bir qanche yilda siyasiy bésimlar bilen yoqitishqa urunmaqta. Bundaq yolsiz bir siyaset, muqerrer halda Uyghurlarni téximu küchlük, téximu radikal qarshiliqlargha mejburlaydu.”

Xitay ziyaliysi men yen kompartiyening Uyghurlargha qolliniwatqan diniy jehettiki basturush siyasiti heqqide toxtalghanda, yalghuz Uyghurlarla emes, xitaydiki köpligen din'gha étiqad qilghuchi xelqlerningmu zerbige uchrawatqanliqini eskertti we mesilining tüp négizi yenila hakimiyet béshidiki kommunistik partiye ikenlikini tekitlidi.

U mundaq deydu: “Xitay kompartiyisi emeliyette, qaysi millet bolushidin qet'iynezer, hetta xitaylarmu shuning ichide, kompartiye ishinishke ruxset qilmighan nersige ishinidiken, uni basturup tashlaydu.”

Men yen yene, shularni tilgha élip ötti: “Uyghurlarni, ular peqet Uyghur bolghanliqi üchünla qattiq basturushqa uchrawatidu, dep qarash bir tereplimilik. Eger sen kompartiyening gépini anglisang, kompartiyening buyrughan ishini qilsang, u séni basturmaydu. Kompartiyening basturidighini, uning bilen oxshash mewqede bolmighan barliq insanlardur.”

Dalay lamaning yawropadiki wekili lofangnima nöwettiki xitay hakimiyiti astida Uyghur we tibetler uchrawatqan zulumlar ortaqliqqa ige ikenlikini körsetti hemde Uyghur, tibet we mongghul pa'aliyetchilirini xitay kompartiyesige qarshi téximu yéqin ittipaqlishishqa chaqirdi.

U shularni tekitlidi: “Uyghur, tibet xelqlirining milliy mesililerdiki tesiratlirida ortaqliq bar. Biz uchrawatqan zulumlar köp perqlenmeydu. Bizning ghayimizmu birdeklikke ige. Sherqiy türkistanliqlar, mongghullar, tibetlikler bir septe jeng qilishqa, xitay mustebit hakimiyitining zulumdin qutulush yolida ortaq küresh qilishqa éhtiyajliq. Démekchimenki, xitayning milliy siyasiti astidiki halimizda bizning héchqandaq artuqche perqimiz yoq. Belki Uyghurlar tibetliklerdin better xarlanmaqta. Biz bu asaretke xatime bérish üchün, mürini mürige tirep jeng qilishimiz lazim.”