“намратлиқтин қутулдуруш” ниқабиға йошурулған ирқий қирғинчилиқ

Уйғур елиға тәйинлигән йеңи партком секретари чен чүәнго йиғинда сөздә.

Гуаңҗуниң қәшқәр конашәһәргә “ярдими”

Хитай һөкүмити 1996-йили аталмиш “шинҗаңға ярдәм пилани” ни йолға қойғандин кейин, 2010-йилиға кәлгәндә бу пиланни йәниму бир дәриҗә юқири көтүрүп, “йеңи бир нөвәтлик шинҗаңға ноқтилиқ ярдәм пилани” ға өзгәртти. Бу йеңи пиланда хитайниң деңиз яқисидики 19 өлкә-шәһәрлиригә уйғур елиниң 12 вийлайәт вә области омумйүзлүк бөлүп берилгәниди.

Хитай мәзкур пиланни “уйғурларни намратлиқтин қутулдуруп, хитай хәлқи билән ортақ бейиш йолиға башлаш пилани” дәп тәшвиқ қилип кәлгән иди. Әмма қарайдиған болсақ, уйғурларниң иқтисадий әһвали таки 1978-йилидики аталмиш “ислаһат” вә “ишикни сиртқа ечиветиш” сиясити йолға қоюлғанға қәдәр, хитай районлириға қариғанда бир қәдәр яхши болуп кәлгән. Һәтта хитайда омумйүзлүк ачарчилиқ йүз берип, нурғун хитайлар җенини сақлап қелиш үчүн чәт әлләргә, хоңкоңға вә уйғур елиға көчмән болған йиллардиму, уйғур аптоном районида бай қатарлиқ бир қисим җайларда сүий пәйда қилинған ачарчилиқтин башқа, чоң көләмлик ачарчилиқ һадисилири көрүлмигән. Әмма уйғурларниң иқтисадий әһвали дәл хитай һөкүмити аталмиш “ислаһат” ни йолға қойған 1978-йилидин кейин тез сүрәттә начарлишишқа башлиған. Қисқиси, уйғурларниң намратлиқи хитайниң биңтуәнни вастилиқ бай қилиши билән зич бағлинишлиқ болуп, ақивәттә бу һадисә йәнә хитайниң уйғурларға аталмиш “намратлиқтин қутулдуруш” ниқаби астида ирқий қирғинчилиқ елип беришиға йол ачқан.

Ундақта, хитай һөкүмити аталмиш “намратлиқтин қутулдуруш” ниқаби астида уйғурларға ирқий қирғинчилиқни қандақ йүргүзди?

Хитай територийәсиниң 6 дин 1 қисмини игиләйдиған ғайәт чоң бир земинниң игиси болған, хитайдики милләтләр ичидә 5-чоң нопус дәп қаралған уйғурларни ирқий қирғинчилиқ билән йоқитиш, һәқиқәтәнму хитай үчүн көп баш қетинчилиқи елип кәлгән бир иштур. Чүнки бүгүнки инсанлар юқири пән-техника дәвридә яшаватқан болуп, бу ирқий қирғинчилиқни тарихтики йәһудий чоң қирғинчилиқидәк усулда елип бериш реаллиққа тоғра кәлмәйду. Әмма бунчә көп хәлқни йоқитишниң башқичә амалини тепишму асан әмәс. Қандақ қилиш керәк? ирқий қирғинчилиқни қайси усулда елип барғанда, бу җинайәтни һәм дунядин йошуруп қалғили һәм уйғурларни йоқитип, мәқсәткә йәткили болиду?

Ши җинпиң тәхткә чиққандин буян, изчил тәкитләп келиватқан бир сиясий ейтим бар болуп, у болсиму “милләтләр мәсилисини хитайчә алаһидилик билән һәл қилиш” тур. “милләтләр мәсилисини хитайчә усулда һәл қилиш” -дең шявпиңниң 1980-йиллардики “ислаһат” дәвридә оттуриға қойған муһим сиясий йолйоруқлирдин бир иди. Дең шявпиң әйни вақитта, болупму 1985- вә 1988-йиллири уйғур елида башлинип, 1989-йили “тийәнәнмен оқуғучилар һәрикити” дә хитайниң сиясий түзүлмә ислаһати елип беришини тәләп қилиш дәриҗисигә йәткән оқуғучилар һәрикитиниң савақлириға асасән, “биз сабиқ советләр иттипақидәк иттипақдаш җумһурийәтлик дөләт түзүлмиси йолида әмәс, бәлки миллий територийәлик аптономийә йолида маңимиз” дегәниди. Йәни ши җинпиңниң “хитайчә услубта милләтләр сияситини йүргүзүш” нәзәрийисиниң асасини әмәлийәттә 1950-йилларниң башлирида мав зедуң башчилиқидики хитай компартийәсиниң биринчи әвлад рәһбәрлири билән 1970-йилларниң ахирлирида тәхткә чиққан хитай компартийәсиниң иккинчи әвлад рәһбири дең шавпиң салған иди. Бу, хитай сиясийонлириму қобул қилған бир тарихий әмәлийәттур.

Әгәрдә ши җинпиң дәвридә бу қарашниң йеңи вариянти оттуриға қоюлди дәп қарисақ, у һалда ши җинпиң бу нәзәрийәгә “җуңхуа миллити ортақ еңи” яритишни қошти десәк хаталашмайиз. Йиғип ейтқанда, дең шявпиң хитайдики бәш аптоном районниң игиси болған чоң милләтләрниң күнләрдин биридә худдий сабиқ совет иттипақидәк хитайниң парчилиниши нәтиҗисидә мустәқиллиқ йолиға маңмаслиқи үчүн, әйни вақитниң өзидила хитайниң сабиқ совет иттипақиниң йолида маңмайдиғанлиқини ениқ җакарлиған. Бу сөзни һәм бүгүнки хитай һөкүмити күчәп тәшвиқ қиливатқан “хитайчә алаһидиликкә игә сотсиялизим” нәзәрийәсиниң түп асасий дәп қарашқа болиду. Демәк, “милләтләр мәсилисини хитайчә усулда һәл қилиш” тин “хитайчә алаһидиликкә игә сотсиялизм қуруш” қичә өзгәрмигән бирла нәрсә, хитайниң парчилинишини пүтүн күч билән тосуштур; өзгәргини һәрқайсий аптоном районларни омумйүзлүк хитайлаштуруштур.

Биз ху әнгаңниң “иккинҗи әвлат милләтләр истратегийәси” доклатидиму йоқуриқи қарашларниң дәлиллирини учриталаймиз. Ху әнгаң мәзкур доклатида уйғурлар нопусиниң 2010-йилидики 6-қетимлиқ нопус тәкшүрүштә хитайдики 5-чоң милләткә айланғанлиқини, әмма хитайлар билән тойлишиш нисбитиниң хитай бойичә әң төвән нисбәтни игиләйдиғанлиқини тилға алған. Униңдин башқа уйғурларниң милләт кимликигә болған сөйгүсиниң хитай дөлитигә болған сөйгүсидин мутләқ юқири орунда туридиғанлиқини; уларниң хитай өлкилиригә берип яшашни рәт қилидиғанлиқини; миллий кимликини сақлашқа әң әһмийәт беридиғанлиқини, лекин бу һадисиниң хитай һакемийити үчүн еғир тәһдит пәйда қилидиғанлиқини оттуриға қойған. Һәтта уйғурларниң бу әһвалини түптин өзгәртиш үчүн, хитайниң милләтләр сияситини ислаһ қилиш, хитай ичидә “җуңхуа улуси кимлики” яритиш, һәтта буниң үчүн мәҗбурлаш усулиниму қоллиниш қатарлиқ тәклипләрни оттуриға қойған. Ху әнгаңниң доклати, хитай җәмийитидә күчлүк ғулғула қозғап, бир түрлүк “хитайдики миллий територийәлик аптономийәни бикар қилиш тәрәпдарлири” ниң техиму көпийиши вә хитай милләтчиликиниң күчийишигә йол ачқан.

Гәрчә ши җинпиң тәхткә чиққандин кейин, хитайда “аптономийә түзүми вақтинчә әмәлдин қалдурулмайду” дәп тәшвиқ қилинған болсиму, әмма ши җинпиң оттуриға қойған “җуңхуа миллити ортақ еңи нәзәрийиси” ниң өзила хитай болмиған милләтләрниң йоқитилидиғанлиқи вә аталмиш аптономийәниң һаман әмәлдин қалидиғанлиқиниң ениқ ипадиси иди. Демәк, хитайниң уйғурларға қаратқан ирқий қирғинчилиқ сиясити дәл “миллий мәсилини хитайчә йолда һәл қилиш” нәзәрийәси билән башлинип, “җуңхуа улуси” яритиш нәзәрийәси астида бүгүнки басқучқа кәлди дәп қарашқа пүтүнләй һәқлиқмиз. Бундақ дейиштики әң асаслиқ сәвәбимиз, 2014-йили ечилған аталмиш “мәркәзниң иккинҗи қетимлиқ шинҗаң хизмәт йиғини” да ши җинпиң, “җуңхуа миллити ортақ еңи яритиш” ни “шинҗаңға ярдәм” ниң баш йөнилиши қилиш һәққидә буйруқ чүшүргән. Йәни аталмиш “шинҗаңға ярдәм” гә кәлгән хитайниң 19 өлкә-шәһәрлитиниң әң муһим вәзиписи, хитай һөкүмити билән бирликтә “намратлиқтин қутулдуруш” намида уйғурларға ирқий қирғинчилиқ йүргүзүштур.

Бу сөзимизниң дәлили сүпитидә хитайниң 19 өлкә-шәһәрлириниң уйғур елини қандақ бөлүшивалғанлиқи вә хитай һөкүмити билән бирликтә уйғурларға ирқий қирғинчилиқни қандақ елип барғанлиқи билән бир-бирләп тонушуп чиқимиз. Биз бүгүн алди билән темимизни йеқинда ашкариланған “шинҗаң сақчи һөҗҗәтлири” билән “шинҗаңға ярдәм” пиланиниң мунасивитидин башлаймиз.

“шинҗаң сақчи һөҗҗәтлири”, хитай сақчилириниң ичкий қисмидики мәхпий тор бекитидин хаккерлар арқилиқ тепилған һөҗҗәттур. Мәзкүр һөҗҗәт асаслиқи қәшқәр вилайитиниң конашәһәр наһийәлик җ җ идариси билән или области текәс наһийәлик җ х идарисиниң компутер системисидин еришилгән. Мәзкур һөҗҗәт уйғур мәсилиси мутәхәссиси вә коммунизм қурбанлири хатирә фондиниң хитай ишлири тәтқиқатчиси адриан зенз Adrian Zenz әпәндимниң тәтқиқатиға тапшурулған. Һөҗҗәтниң асаслиқ мәзмунида 5000 дин артуқ уйғурниң баш сүрити, сүрәтләрниң тартилған вақтиниң 2018-йили 1-айдин 7-айғичә болған арилиқта икәнлики, бу адәмләрниң йеримидин көпиниң лагерға қамалғанлиқи, уларниң арисидики 15 нәпириниң кичик балилар вә яшанған кишиләр болғанлиқи. . . Дәк әһваллар ашкариланған. Әйни вақитта бу һөҗҗәттики санлиқ мәлуматларға асасән, қәшқәр конашәһәр наһийәсидә һәр 25 уйғур ичидә бир уйғурниң тутқун қилинғанлиқи җәзимләштүрүлгәниди. Демәк, 280 миңға йеқин аһалиси болған вә бу аһалиниң 97 пирсәнтидин көпрәки уйғур нопусини тәшкил қилидиған қәшқәр конашәһәр наһийәсидә чоң яки кичик, яш яки қери дейилмәй кәң көләмдә тутқун қилиш йүз бәргән. Әгәр мушу нисбәт бойичә һесаблисақ, уйғур нопуси асаслиқ нисбәтни игиләйдиған җәнубтики қәшқәр, хотән, ақсу вә қизилсу қатарлиқ районларда уйғурларниң тутқун қилиниш әһвалиниң адәмни чөчүткидәк дәриҗидә еғир болғанлиқини җәзимләштүрәлишимиз тәс әмәс. Йәни йоқуриқи нисбәт бойичә һесаблинғанда, уйғурларниң тутқун қилиниш нисбити хитайдики омумий тутқун қилинғанларниң санидин 64 һәссә көп болған. Дәрвәқә, ашкариланған “хитай мәхпий һөҗҗәтлири”, “қарақаш тизимлики” вә “нәнкәй доңлати” дики әһвалларниң пәқәт биз игилигән уйғур ирқий қирғинчилиқиға аит мәлуматларниң кичиккинә бир қисми болғанлиқи ениқ.

Биз йоқурида “шинҗаң сақчи һөҗҗәтлири” дики сүрәтләрниң асаслиқи қәшқәр конашәһәр наһийәсидә тартилғанлиқини тилға елип өттүқ. У һалда қәшқәр конашәһәр наһийәси қайси хитай райониниң ярдимидә йоқуриқидәк “нәтиҗә” ни яратти?

Қәшқәр конашәһәр наһийәси хитайниң деңиз яқиси районлиридин гуаңдоң өлкисиниң гуаңҗу шәһиригә бөлүп берилгән. Хитай компартийәси мәркизий комитети тор бекитиниң 2012-йили 5-айниң 29-күни елан қилған “йеңи бир нөвәтлик шинҗаңға ярдәм доклати” да, қәшқәр конашәһәр наһийәсини гуаңҗу шәһириниң 13-райони сүпитидә тәрәққий қилдуруш тәләп қилинғанлиқи йезилған.

2018-Йили гуаңдоң өлкисиниң шинҗаңға ярдәм үчүн аҗратқан иқтисадиниң ишлитиш орниға алақидар бир доклатта, “шинҗаңға ноқтилиқ ярдәм” үчүн аҗратқан пулниң асаслиқи әмгәк күчлирини ишқа орунлаштуруш, маарип қурулуши, өй қурулуши, асасий қатламдики терорлуққа қарши туруш вә муқимлиқни сақлаш иқтидарини ашуруш түрлири, милләтләр арисидики сиңишишни күчәйтиш түри қатарлиқларға ишләткәнлики ениқ йезилған.

Униңдин башқа гуаңдоң өлкилик тәптиш мәһкимисиниң һөкүмәт тор бекитидә 2016-йили 24-өктәбир елан қилинған бир доклаттиму гуаңдоң өлкилик тәптиш орунлириниң уйғур елиға мәхсус хизмәт гурупписи әвәтип, уйғур елидики терорлуқ делолирини бир тәрәп қилиш, дело хизмәтлирини ишләшкә йетәкчилик қилғанлиқи тилға елинған.

“гуаңдоң гезити” ниң хитайчә тор бекитидә 2016-йили елан қилинған бир хәвәрдә гуаңдоң өлкисиниң 2010-йилидин буян, 1300 дәк карханини қәшқәргә тәкшүрүшкә бериш вә мәбләғ селишқа орунлаштурғанлиғи, асасий әслиһәләр қурулуши вә ишләпчиқириш түрлиридә қәшқәр қатарлиқ ярдәм қобул қилғучи районларни 80 миңдин артуқ хизмәт орни билән тәминлигәнлики, 160 миң адәм қетимидин көп хизмәткә орунлаштурғанлиқи йезилған.

Йоқуриқи дәлилләрдин шуниси ениқки, қәшқәр конашәһәр наһийәсидики һәр 25 уйғурниң ичидин бир уйғурниң тутқун қилиниши, гуаңҗу шәһириниң қәшқәр конашәһәр наһийәсигә бәргән “ноқтилиқ ярдими” астида ишләнгән җинайәттур.

Дәрвәқә, гуаңҗу шәһири вә гуаңдоң өлкилири қәшқәр конашәһәр наһийәсидә “шинҗаңға ноқтилиқ ярдәм” намида ятақлиқ мәктәп қуруш, деһқанчилиқ кәспий коператипи ечиш, коммуналаштуруш, уйғур деһқанлириниң терилғу йәрлирини тартивелиш, деһқанларни кәсп өзгәртишкә мәҗбурлаш, уйғурларниң земинлирини чеқиш, көчүрүш, хитай өлкилиригә йөткәш, кәспий тәрбийәләш намида лагерлар, түрмиләргә қамаш қатарлиқ түрлүк зиянкәшликләрни, ениқрақ қилғанда, уйғур ирқий қирғинчилиқиниң қәшқәр конашәһәрдики иҗрачиси болған.

***Бу обзордики көз қарашлар пәқәт апторниң өзигила хас болуп, радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилалмайду.