“20-Qurultay” din kéyinki milletler siyasiti we “Xitay uslubi” diki zamaniwi irqiy qirghinchiliq

Xitay xelq jumhuriyiti qurulghanliqining 70 yilliqini xatirilesh munasiwiti bilen ötküzülgen körgezmisige qoyulghan xitayning sabiq re'isliridin maw zédong, déng shyawping, jyang zémin, xu jintaw we hazirqi prézidénti shi jinpingning resimliri. 2019-Yili 24-séntebir, béyjing.

Milliy kimlik éngi, bir milletning mewjutluq asasiy. Bir milletni barliq insaniy heqliridin mejburiy ayrip, andin uni irqiy qirghinchiliq bilen yoqitish, insaniyet tarixidiki eng yirginchlik jinayet hésablinidu. Epsus bügünki künde, zamaniwiliq élip kelgen ewzellikler we ortaq qimmet qarashlar ata qilghan démokratiyedin paydilinip, bir milletke irqiy qirghinchiliq yürgüzüsh téximu kechürgüsiz jinayettur. Halbuki, xitay kompartiyesi hakimiyiti del bu jinayetni sadir qilipla qalmastin, belki dawamlashturidighanliqini shi jinpingning qayta wezipige olturushi bilen bügün dunyagha jakarlidi.

Shi jinping “20-Nöwetlik partiye wekilliri qurultiyi” da bergen doklatida “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi idiyesi” ni asasiy liniye qilip, partiyening “Milletler xizmiti” ni élip bérish kéreklikini otturigha qoyghan. U yene, “Her millet xelqlirining weten'ge, jungxu'a millitige, jungxu'a medeniyitige, xitay kommunistik partiyesige, xitayche alahidilikke ige bolghan sotsiyalizmgha bolghan yüksek tonushi” din ibaret “Beshni tonush” ni mutleq ilgiri sürüshni tekitligen. Démek, mezkur “Beshni tonush” idiyesi bolsa, atalmish “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi idiyesi” ni yaritishning négizlik asasidur.

Démek, xitayning kéyinki besh yilliq pilanida atalmish “Milletler siyasiti” omumyüzlük xitaylashturushni emelge ashurushni bash nishan qilip élip bérilidu. Bu belki shi jinpingning öz doklatida milliy térritoriyelik aptonomiye sözini bir qétimmu tilgha almasliqidiki eng asasliq seweb bolushi mumkin. Bolupmu uning bu yil iyulda Uyghur éligha bérishi we shinjang uniwérsitétidiki “Jungxu'a milliti ortaq éngi yaritish tetqiqat bazisi” ni alahide közdin kechürüshi, qurultaydin kéyinki xitayda omumyüzlük xitaylashturush asasiy éqim bolidighanliqining shepisi idi. Chünki Uyghur diyarida xitay kimliki omumyüzlük qobul qilin'ghandila, andin Uyghur milliti we Uyghur aptonom rayon namini saqlap qélishqa qilche hajet qalmaytti.

Gep bu yerge kelgende, nurghun kishilerning kallisigha, xitay hökümiti Uyghurlargha ezeldin aptonomiye hoquqini bermigen tursa, aptonom rayon namining xitay üchün tehditi néme? dégen so'al kélishi tebi'iy. Xitay üchün milliy térritoriyelik aptonomiyening saxta bolsimu mewjut bolushi, bu rayonlarda mezkur milliy térritoriyelik aptonomiyening heqliq igisi bolghan yerlik milletlerning dawamliq mewjutluqining ispatidur. Del bu heqiqet xitayni izchil bi'aram qiliwatqan muhim amil hésablinidu. Chünki, yerlik milletlerning xelq'ara qanunlardiki heqlirige asasen, zulumgha, tengsizlikke uchrighanda qarshiliq körsitishi, hetta musteqilliq yoligha méngishi xelq'arada jinayet dep qaralmastin belki heqliq küresh dep qarilidu. Shundaq bolghini üchün, xitay kommunist hakimiyiti qurulghandin kéyin, maw zédong gherbke qarshi üchinchi dunya ellirini qolgha keltürüshte, ularning gherb mustemlikisige qarshi milliy musteqilliq küreshlirini küchep qollighanidi. Ikkinchi dunya urushidin kéyinki soghuq urush mezgilide bolsa, maw zédongning bu istratégiyesi xitayni ottura sherq qatarliq ajiz döletlerning yéqin dostigha aylandurghan.

1953-Yili stalinning ölümidin kéyinki sowét ittipaqida iqtisadiy we siyasiy tüzülme islahati bashlan'ghinida, xitay bilen sowét ittipaqining munasiwiti buzuldi. Bu del soghuq urush ewjige chiqqan mezgil bolup, sabiq sowét ittipaqi bilen gherb oxshimighan shekilde üchinchi dunya ellirining ziddiyetlirige chétilip, xitayning bu boshluqqa kirishige purset yaratti. Xitay bu waqitta pursetni gheniymet bilip, ottura sherq, latin amérikasi we asiya qit'esidiki üchinchi dunya ellirining mustemlikichilikke qarshi körüshini her jehettin qollashqa bashlidi. Démek xitay üchinchi dunya elliride belgilik tesir küchini peyda qildi. Emma xitayni xatirjem qilmaydighini yenila Uyghurlar idi. Chünki sabiq sowét ittipaqigha chégradash bolghan Uyghur éli sowétning tesirige uchrighinida, xitayning hakimiyitini tewritip qoyushtek xewpni keltürüp chiqirishi mumkin idi. Bu wejidin xitayning Uyghur millitini yoqitishi bu mezgillerde xitay üchün téximu zörür mesilige aylandi.

Derweqe, bügün Uyghurlarning béshigha kelgen bu zulumning shi jinping textke chiqqandin buyanla yüz bermigenliki bir heqiqet. Shunga bu zulum qachan, qandaq seweblerdin bügün'giche dawamlashqanliqigha nezer salidighan bolsaq, Uyghurlar duch kelgen irqiy qirghinchiliqning mundaq bir qanche basquchni bésip ötkenlikini köreleymiz. Mesilen:

Birinchi basquch: Uyghurlargha aptonomiye namini bérish, hoquq bermeslik

Gerche, xitay hökümiti 1955-yili atalmish “Uyghur aptonom rayoni” ni yolgha qoyghan bolsimu, emma Uyghurlar ezeldin heqiqiy menidiki aptonomiye we özini özi idare qilish heqqidin behrimen bolghan emes. Yeni, atalmish “Uyghur aptonom rayoni” peqet “Shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtu'eni” din ibaret qanunsiz eskiriy nazaret astidiki üsti ochuq türmidur. Uyghurlar Uyghur élining yerlik xelqi süpitide öz wetinining peqet namighila ige bolush qismitige uchrighan xelqtur. Chünki atalmish milliy térritoriyelik aptonomiye Uyghur namida atilishtin bir qanche yil burunla, Uyghur zéminida aldi bilen Uyghur bolmighan xelqlerning milliy aptonom nahiye we oblastliri, xitayning bingtu'en déwiziyeliri qurup chiqilghan. Eng axirida peqet Uyghur aptonom rayoni dégen namla Uyghur xelqige bérilgen. Bu weqening hejwiyliki goya “Nesridin ependim” filimidiki, toxu göshini teqsim qilish weqelikige oxshitish tolimu bab kélidu. Yeni Uyghurlar atalmish Uyghur aptonom rayonining yerlik xelqi bolsimu, emma uning hemme nersisi bashqilargha teqsim qilip bérilgen. U halda xitay néme üchün bu mezgildila Uyghurlargha aptonomiye bérishtin pütünley waz kechmidi?

Mesile shuki, bu mezgil yuqirida éytqinimizdek, soghuq urush mezgili we xitayning üchinchi dunya ellirini öz éhtiyaji tüpeyli yénigha tartishqa mohtaj mezgil idi. Ularni yénigha tartishning eng yaxshi usuli, shu döletlerdiki yerlik xelqlerning mustemlikichilikke qarshi heriketlirini, musteqilliqi we özini özi idare qilishini qollash idi. Del bu sewebtin, u xitayda milliy térritoriyelik aptonomiyeni yolgha qoyushqa mejbur idi. Shunga xitay ichi we sirtini tengla aldap, öz meqsitige muweppeqiyetlik yétish meqsitide, saxta aptonomiye oyuni, “Xitay uslubi” da sehnige chiqti.

Ikkinchi basquch: Uyghurlarni tereqqiyattin ayrip, namratlashturush we qarshiliq körsitishke mejburlash

Uyghurlarning éghir yoqitilishining ikkinchi basquchi del déng shawping rehberlikidiki atalmish “Islahat dewri” dur. Xitay kommunist hakimiyiti siyasiy we iqtisadiy jehette 30 yilliq békinmilik seweblik kélip chiqqan éghir siyasiy we iqtisadiy krizistin qutulush üchün “Islahat” qa mohtaj idi. Emma bu islahatning xitayni bashlap apiridighan menzili yenila xitayni ensiritetti. Chünki bazar igiliki uqumi kapitalizmning mehsuli bolup, pilanliq igilikke mensup kommunistik tüzümi bilen qilche alaqisi yoq idi. Shundaqtimu déng shawping yenila “Bir qisim shara'iti yar bergen rayon we ademlerning aldin béyishigha yol qoyush kérek” sho'arini kötürüp chiqti. Bingtu'enni eslige keltürüshmu bu sho'ar bilen tengla yüz bergen bolup, déng shawpingning bingtu'enning tereqqiyatini kücheytish yolyoruqi, bingtu'enning “Aldin tereqqiy qilish” igha toluq salahiyet hazirlighanidi. Démek, xitayning islahat dewride, Uyghurlar tereqqiyattin mehrum qaldurulup, bingtu'enning küchiyishi we Uyghurlarni basturushigha shara'it hazirlandi. Uyghurlarning atalmish “Üch xil küch” töhmitide qarilinishi, 90-yillarda Uyghurlar bekla namratliship, bingtu'en bekla béyip ketkenkendin kéyin otturigha chiqti. Bu bir tasadipiyliq bolmastin, belki uzun yilliq aldin pilanlighan, puxta qedemler bilen dawam qiliwatqan Uyghur irqiy qirghinchiliqining netijisi idi.

Üchinchi basquch: Uyghur tehditini omumyüzlük yoqitish basquchi

Bu basquchni asasen 1994-yilidiki pütkül xitay boyiche bashlan'ghan “Namratliqni yiltizidin yoqitip, omumyüzlük halliq sewiye yaritish” siyasitige baghlashqa bolidu. Chünki bu dewrde namratliqni yiltizidin yoqitishta, Uyghurlar nopusi zich olturaqlashqan jenubiy Uyghur diyari xitaydiki eng namrat rayon'gha, Uyghurlarning namratliq derijisi xitay boyiche eng aldinqi orun'gha tizilghanidi. Bu mezgilde xitay kötürüp chiqqan sho'ar “Esebiylikke, bölgünchilikke qarshi turush” we “Namratliqni yiltizidin yoqitish” bolghan. Bu waqitta, xitay namratliqni yoqitishni bahane qilip yolgha qoyghan “Shinjanggha yardem” siyasitide, Uyghur ma'aripi, tili, medeniyiti. . . . Qatarliqlargha éghir buzghunchiliq qildi. “Gherbni échish” siyasitide, Uyghurlarning tebi'iy bayliqliri xitaylar teripidin talan-taraj qilindi. Bu zulumlargha qarshi Uyghurlar yillardin buyan her xil shekilde öz qarshiliqlirini ipadilep keldi. Emma xitay bu qarshiliqlarni 11-séntebir weqesini purset bilip, xelq'ara térrorizmgha baghlidi. Shundaqla 2009-yili yüz bergen ürümchi 5-iyul qirghinchiliqini, Uyghurlarni omumyüzlük boysundurushning büyük pursiti hésablidi. Bu mezgil xitayning atalmish “Birinchi ewlad milletler siyasiti” ning burulush nuqtisigha aylinip qalghandek qilatti. Gerche xitay izchil halda milliy térritoriyelik aptonomiye tüzümidin waz kechmeydighanliqini aghzidin chüshürmigen bolsimu, emma “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi yaritish” ning özila aptonomiye we milliy kimlikning tarix sehnisidin chüshishige yéterlik seweb bolalaytti. 2010-Yilidiki tunji qétimliq “Merkezning shinjang xizmet yighini” emeliyette Uyghurlarni pütün xitayning we pütün dunyaning küchi bilen omumyüzlük weyran qilishning bir türlük pilan tedbirliri békitilip chiqilghan yighin boldi. Yeni, mezkur yighindin kéyin Uyghur éli xitayning déngiz yaqisi rayonliri we bingtu'en'ge omumyüzlük bölüp bérildi. 2013-Yili shi jinping Uyghurlarni idare qilishta maw zédong dewridiki “Töt xil unsurni yoqitish” usulini qollinishni telep qildi. Buning bilen Uyghurlarni yoqitishning “Yépyéngi usuli” meydan'gha chiqip, “Töt xil unsurni yoqitish” ning ornini “Üch xil küchlerni yiltizidin yoqitish” aldi. Tarixtiki töt xil unsurlar pütkül xitay jem'iyitining yoqitish obyéktigha qandaq aylandurulghan bolsa, Uyghurlarmu shundaq aylanduruldi. Shuningdin étibaren xuddi xitayning aq tashliq kitabida tilgha alghinidek “Yillardin buyan xitayda térrorluq hadisisi körülmidi”, yeni xitaydiki “Uyghur tehditi” pütünley yoqitildi.

Tötinchi basquch: aptonomiye we milliy kimlikning ornigha, “Döletchilik we uluschiliq” ni dessitish

Gerche Uyghur diyarida Uyghurlardin kélidighan tehdit pütünley yoqitilghan bolsimu, emma Uyghurlar téxi millet süpitide ghayib bolghini yoq. Mana bu heqiqet xitayni yenila xatirjem qilmaydighan amildur. Shunga “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi yaritish” ning sewebi bu amilni omumyüzlük yoqitish arqiliq “Xitay chüshi” ni royapqa chiqirish dep qarashqa bolidu. Yeni, shi jinping özi éytqandek, xitaylar ikki yüz yilliq büyük pilanining birini emelge ashurdi. Yeni bu ikki pilanning biri xitay kommunist partiyesining yüz yilliqida halliq sewiyege yétish؛ yene biri bolsa, xitay kompartiyesi hakimiyiti qurulghanliqining yüz yilliqida amérikani bésip chüshüp, dunyadiki qudretlik döletke aylinishtin ibaret. Shi jinpingning partiye nizamini özgertip, ömürlük wezipide olturush pilani del 2049-yilida xitayning ikkinchi yüz yilliq pilanini emelge ashurush ikenliki éniq. Bu sewebtin, shi jinping xitayda birla millet, birla partiye bolushtek menzirini “Jungxu'a milliti” yaritish arqiliq kücheytidu. Chünki xitay, “Uyghurlargha xitay dölitini mejburiy qobul qildurup, ularni xitay ulusining bir qismigha aylandurush arqiliqla muqimliqni ishqa ashurghili bolidu” dep qaraydu. Halbuki, xitayning bu idiyesi gherb bashchiliqidiki medeniy dunya yaratqan we pütkül dunyada zor köpchilik insanlar qobul qilidighan ortaq qimmet qarashlargha pütünley zit kélidu. Ikki qétimliq dunya urushining aldi keynide, impéri'alizmliq, mustemlikichilik we fashizmliqning ziyankeshlikini bashtin kechürgen insaniyet, xitaydek bir mustebit küchning qayta tehdit bolup bash kötürüshige esla yol qoymaydu. Shunga shi jinpingning “Xitay chüshi” belki bir qétimliq “Qara bésish” bolup qélishimu éhtimaldin yiraq emes.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.