Хитайларниң уйғур тили өгиниш қизғинлиқиға немә сәвәб болди?

Хитай һөкүмити “ички моңғул”, “шизаң” вә “шинҗаң” қатарлиқ җайлардики аз санлиқ милләтләрни хитайлаштурушқа күчәп, техиму көп мәктәпләрниң ана тилда оқутушини чәклиди

Бу йил киргәндин буян, хитайниң “үндидар”, “довйин”, “хавкән” қатарлиқ тор супилири вә һәрқайси тор бәтлиридә уйғур тили өгиниш кәспий мәркәзлириниң еланлири вә тил өгиниш филимлириниң көпләп тарқитилиши диққәт қозғимақта.

Игиләшләргә қариғанда бу хил уйғур тили өгиниш кәспий мәктәплириниң ичидә әң базарлиқ болуватқанлири үрүмчи шинҗов (鑫洲) мәрипәт тарқитиш тәрбийәләш мәркизи вә авангарт(步步领先) маарип тәрбийәләш мәркизи қатарлиқлар икән. Булардин башқа йәнә, бир қисим хитай тили оқутқучилири намидин шәхсий ечилған уйғур тили өгиниш курслириму хитайларниң яқтурушиға еришкән икән. Қизиқарлиқ йери уйғур тили өгитиш мәқсәт қилинған тәрбийәләш мәктәплиридә дәрс бәргүчи оқутқучилар вә дәрскә қатнашқучиларниң һәммиси хитайлар икәнлики мәлум болмақта.

Уйғур ели тәвәсидә уйғур тили кәспи үчүн мәхсус толуқ курс вә униңдин юқири сәвийәдә тәрбийәләш нишан қилинған алий билим юртлиридин шинҗаң университети, қәшқәр университети, шинҗаң педагогика университети қатарлиқлар бар иди. Алий билим юртлирида тәрбийәлинип чиққанлар асасән, уйғур тили вә хитай тили кәспи оқутқучиси, дөләт мәмури яки тәрҗиман болуп йетишип чиқиду. Оқушни тамамлиғанлар болупму сақчи органлири, дөләт бихәтәрлики идариси вә партком қатарлиқ хитай дөлитиниң назарәт вә контрол қилиш функсийәлик аппарати ролини өтәйдиған органларға орунлаштурулатти.

Һәтта шинҗаң сақчи институтида мәхсус уйғур тили йөнилишлик җинайи ишлар разведкиси кәспи тәсис қилинған икән. Хитай даирилири бу кәсипниң террорлуққа қарши туруш вә җәмийәт муқимлиқини сақлаш үчүн мәхсус ечилғанлиқини тәшвиқ қиливатқан болсиму, хитай даирилириниң уйғурларни идарә қилиш тәдбирлиридин бири икәнликини йошуруп қалалмайду.

Һазирқи әһвалдин қариғанда, уйғур елидә уйғур тили кәспигә болған юқири еһтияҗ түпәйлидин алий билим юртлиридин башқа көпләп тил тәрбийәләш кәспий мәктәплири ечилип, хитай курсантларниң еһтияҗиға асасән түрлүк курслар тәсис қилинған. Буларниң ичидә узун муддәтлик, қисқа муддәтлик яки күндүзлүк, кәчлик вә тәтиллик курслар болупму хитай көчмәнлириниң вә хитай саяһәтчилириниң қизғин алқишиға еришкән.

Ундақта уйғур елидә көрүлүватқан бир қисим хитай көчмәнлириниң уйғур тили өгиниш қизғинлиқиниң оттуриға чиқишиға сәвәб болған амил немә?

Үрүмчи, қәшқәр қатарлиқ чоң шәһәрләрдә ечилған уйғур тили тәрбийәләш кәспий мәктәплириниң тор бетидин еришкән учурларда, уйғур тили кәспий хадимлириниң дөләт сиртидики органлар, ташқи сода ширкәтлири, саяһәтчилик қатарлиқ саһәләрдә истиқбали парлақ икәнлики баян қилинған.

Хитай тор бәтлиридә чүшәндүрүлүшичә, хитай дөлитиниң оттура асия вә ғәрбий асия билән болған сода вә мәдәнийәт алмаштуруш алақә ишлириниң күнсайин ешип беришидәк әвзәл шараит, уйғур тили кәспий хадимлириға болған еһтияҗниң күчийишигә сәвәб болған икән. Буниңдин башқа, ахбаратчилиқ, маарип вә илмий тәтқиқат саһәлиридә уйғур тили сәвийәси юқири болған ихтисаслиқ хадимларға нисбәтән техиму көп хизмәт вә тәрәққий қилиш пурсәтлири мәвҗут икәнлики тәшвиқ қилинған.

Бу хил тәшвиқаттин қариғанда, уйғур тилиға болған еһтияҗ юқири болған әһвал астида, уйғур тили-әдәбияти билән шуғулланғучилар яки ана тили уйғур тили болған оқутқучилар бәкрәк бу хизмәт орунлириға мас келәтти, әмма хитай даирилириниң хизмәтчи қобул қилиш еланлирида очуқ вә йошурун һалда уйғурларниң қобул қилинмайдиғанлиқи әскәртилгән әһвалларға дуч келип туримиз.

Хитай коммунистик партийәси һакимийитиниң уйғурларға қаритилған ассимилятсийә вә йоқитиш сияситиниң чиңийип бериши, шундақла 2016-йилдин кейин әвҗ алған уйғур қирғинчилиқи вә мәдәнийәт саһәсидики қирғинчилиқ түпәйлидин уйғур елидики мәтбуатчилиқ вә маарип системисида зор чекиниш йүз бәрди. Уйғур тилида нәшр қилинидиған гезит-журналларниң мәсуллири асасән йеңилинип, мәзмун җәһәттә пәқәтла хитайниң қизил тәшвиқати үчүн хизмәт қилидиған әсәрләр билән чәкләнди. Маарип җәһәттә болса, уйғур тили 2017-йилдин башлап һәтта башланғуч мәктәп маарипидин қалдурулуп, уйғур оқуғучиларниң уйғур тили өгиниши үчүн тәсис қилинған барлиқ пирограммилар елип ташланғанлиқи бизгә мәлум.

Әмма бу хил вәзийәт хитай тәшвиқатлирида башқичә шәкилдә тәшвиқат қилинди. Хитай тәшвиқатлирида һазир мәктәпләрдә уйғур тилиниң қалдурулуши, уйғур елидә йолға қоюлған тил сияситигә әмәл қилиш үчүн болуп, шинҗаңниң бирлики вә тәрәққиятини раваҗландуруш үчүн икән. Шуңа дөләтниң нишани уйғур тилини әмәлдин қалдуруп, орниға хитай тилини шинҗаңниң рәсмий һөкүмәт тили қилип бекитиш икән.

Тәтқиқатчи адриян зензниң ашкарилишичә 2020-йилғичә барлиқ уйғурларни хитай тилини судәк сөзләйдиған қилиш пирограммиси йолға қоюлған. 2010-Йилдин 2012-йилғичә болған арилиқта, хитай өлкилиридики “шинҗаң синипи” ға қобул қилинған оқуғучиларниң сани көрүнәрлик ашқан.

Демәк уйғур тили маариптин чиқириветилгән, уйғур тилида йезиқчилиқ қилиш имканийити барғанчә тарийиватқан вәзийәттә, уйғур тили өгинишкә һечқандақ еһтияҗниң қалмиғанлиқини пәрәз қилалаймиз. Һалбуки хитай көчмәнлири арисида көрүлүватқан уйғур тили кәспий хадимлириға болғач еһтияҗниң бу қәдәр юқири болуши немә вәҗидин шәкилләнгән?

2010-Йилдин башлапла уйғур аптоном районида қизил башлиқ һөҗҗәт чүшүрүп, йеңидин хизмәткә қобул қилинған мәмурий кадирларниң чоқум “қош тил” иқтидари болуши керәклики тәләп қилинған. Бу һәрикәтниң әмәлийәттә, хитай һөкүмитиниң 2011-йилдин башлап тунҗи қәдимини алған аталмиш “шинҗаңға ярдәм бериш” сиясити билән чәмбәрчас бағланғанлиқини пәрәз қилиш тәс әмәс. “шинҗаңға ярдәм бериш” чақириқи астида, 2011-йилдин башлап та бүгүнгичә давамлишиватқан хитайниң ичкири өлкилиридин яки уйғур елидики хитай кадирларниң уйғурларни асас қилған йеза-кәнтләргә чүшүп хизмәт өтиши җәрянида, хитай кадирларниң йәрлик хәлқ билән уйғур тилида алақә қилиши тәбиий һалда уларниң хизмитигә қолайлиқ елип кәлгән. Әмәлийәттә бу хил “қолайлиқ” ниң түрткиси астида хитай һөкүмити уйғурларға қаритилған назарәт вә чәклимә сиртмиқини техиму чиңитқан. “террорлуқ, диний ашқунлуққа қарши туруш” шоари астида, уйғур елиниң һәрқайси йезилирида орунлаштурулған юқири техникилиқ назарәт, көзитиш системилири нурғунлиған бигунаһ кишиләрниң тутқун қилинишиға йол ечип бәрди. Бу җәрянда хитай кадирлириниң уйғур тилида сөзлишиши уларни йәрлик хәлққә техиму йеқинлаштуруп, сақчи вә бихәтәрлик орунлири билән һәмкарлишип, хитай һөкүмити бәлгилигән өлчәмләргә мас кәлмигән барлиқ иш-һәрикәтләрни чәкләштә чоң рол ойниған. Биңтүән түрмә назарәтчилик қилиш идариси тор бекитиниң 2015-йил, 23-ноябир күнидики йолланмисида “түрмә кадирлириниң қош тил өгинишини күчәйтиш” темисида бир язма елан қилинған болуп, бу қамақ-түрмиләрдә уйғур җинайәтчиләрниң саниниң ешип бериватқанлиқидин дерәк бериду. Түрмә кадирлири әлвәттә җинайәтчиләр билән алақә қилиш үчүн уйғур тилини өгиниш еһтияҗи туғулған. 2018-Йили бейҗиңда ечилған мәркизий милләтләр йиғинида, хитай компартийәси баш секретари ши җинпиң аз санлиқ милләтләр районлирида хитай кадирлири аз санлиқ милләтләрниң тилида сөзлишишкә тиришиши керәкликини йәнә бир қетим тәкитләйду.

Ши җинпиңниң бу чақириқи бизгә бундин кейин уйғур елидики һәрқайси мәмурий иш башқуруш органлири, бихәтәрлик органлири, биңтүән тармақлири, һәтта ахбарат-нәшриятчилиқ саһәлиридиму уйғур тилини игилигән хитай хадимлириниң көпийидиғанлиқидин дерәк бериду. Нөвәттә әвҗ еливатқан, хитай көчмәнлири вә хитай саяһәтчиләрниң уйғурчә өгиниш қизғинлиқи давамлашқанда, улар ениқла тил өгиниш биләнла қалмай, уйғурларға тегишлик болған хизмәт вә өгиниш пурсәтлирини тартивалиду. Нәтиҗидә хитай һакимийитиниң уйғур елини мустәмликә қилиш вә хитайлаштуруш сияситини иҗра қилиш қәдимини тезләткили болиду. Қисқиси, хитайларниң уйғурчә өгиниши бизгә уйғурларни қараңғу қисмәтләрниң күтүп туруватқанлиқидин сигнал бериду.

[Әскәртиш: мәзкур обзордики көз қарашлар апторниң өзигә тәвә болуп, радийомизға вәкиллик қилмайду]