Yawropa ittipaqi bilen xitayning kishilik hoquq diyalogida Uyghurlar mesilisi yenila muhim nuqta hésablinidiken

Xitay bilen yawropa ittipaqining munasiwiti yirikliship qalghan bir weziyette, yawropa ittipaqi emeldarliri 6-ayning 16-küni xitaygha bérip, chungching shehiride kishilik hoquq söhbiti ötküzidiken, uningdin kéyin tibetni ziyaret qilidiken.

“Jenubiy xitay etigenlik pochtisi géziti” 7-iyun bu heqte bergen xewiride éytilishiche, yawropa ittipaqi emeldarliridin teshkillen'gen ömekning tibetke ziyaretke bérishini xitay terep orunlashturghan. Tibetke bérip kishilik hoquq ehwalini közdin kechürmekchi bolghan bu ömek, xitay terepke özliri körmekchi bolghan bir qisim türmilerning ismini bergen.

Yawropa ittipaqi ömiki bilen xitay arisidiki yilliq kishilik hoquq diyalogi kowid wirusi we bashqa sewebler tüpeylidin 3 yildek toxtap qalghan. Bu ariliqta yawropa ittipaqi xitay hökümitining kishilik hoquq depsendichiliklirini, mesilen, Uyghur balilirini yataqliq mektepke mejburiy apiriwétish, Uyghur puqraliridin DNA örneklirini élish, mejburiy ahale köchürüsh we mejburiy emgekke sélish qatarliq qilmishlirini eyiblep kelgen bolsa, xitay terep bularni inkar qilish bir waqitta, yawropa ittipaqigha eza döletlerdiki köchmenler uchrawatqan yeklesh we milliy kemsitish mesililirini kishilik hoquq mesilisi dep kötürüp chiqqan.

Bu qétimliq kishilik hoquq diyalogida, yawropa ittipaqi ömiki yenila Uyghur we tibet rayonidiki, shundaqla xongkongdiki kishilik hoquq mesilisini otturigha qoyidiken. Yawropa ittipaqi yillardin béri musteqil xelq'ara tekshürüsh ömiki, chet el muxbirliri we diplomatlarning héch cheklimige uchrimastin Uyghur we tibet rayonigha bérishini chaqiriq qilip kelgen bolsimu, xitay hökümiti buninggha qulaq salmay kelgenidi, xitayning bu qétim yawropa ittipaqi ömikining tibetke bérishigha yol qoyushi nöwette diqqet qozghawatqan bir nuqta bolup qalghan.

Xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay ishliri bölümining sabiq diréktori sofi richardson xanim (Sophie Richardson) yawropa ittipaqi ömikining tibetni ziyaret qilidighanliqi heqqide toxtilip mundaq dédi: “Bu ömekning tibet rayonida konkrét néme ish qilidighanliqi téxi éniq emes. Köpchilikning éside bolsa kérek, b d t kishilik hoquq aliy komissari mishél bachilét Uyghur rayonini ziyaret qilghanda, qattiq kontrol astigha élin'ghanidi hem shu seweblik tenqidke uchrighanidi. Shunga yawropa ittipaqi ömikining tibet rayonigha bérip néme ish qilidighanliqi we kishilik hoquq mesilisini qaysi nuqtidin közitidighanliqigha yene qarap qarap béqish kérek. Hazirche yawropa-xitay kishilik hoquq diyalogining küntertipi téxi éniq emes, belkim ular xitayning tibet we Uyghur rayonigha qaratqan basturushini muzakire qilishi mumkin. Emma men bu ziyaretning bu rayondiki xelqlerning kishilik hoquq ehwalini yaxshiliyalishigha ishenmeymen”.

Uyghur kishilik hoquq qurulushining xadimliridin luyisa gréw (Louisa Greve) xanim bu qétim xitayning bu ömekni némishqa Uyghur rayonigha bérishini orunlashturmighanliqi üstide toxtilip mundaq dédi: “Shuni bilish kérekki, kishilik hoquq teshkilatliri chet eldin sherqiy türkistan'gha barghanlarning mexsus sayahet kentlirige bérishqa orunlashturulushidin ensireydu. Shinjang hökümiti yaki tibet hökümiti bolsun, xitay tashqi ishlar ministirliqi yaki dölet xewpsizlik ministirliqi bolsun, ular bu ishlarni qattiq kontrol qilidu. Yene kélip, bundaq ziyaretlerning hemmisi xitayning teshwiqatini qilish üchün xizmet qilidu. Chet ellikler xitaygha barsa asasen soda heqqide söhbetlishidu. Ularning zadi néme dégenlikini xitay kündilik géziti dégendek dölet metbu'atliridin bilmek nahayiti tes”.

Xewerde éytilishiche, 2023-yil biryussélda ötküzülgen yawropa-xitay kishilik hoquq diyalogidin kéyin élan qilin'ghan doklatta, yawropa ittipaqi b d t kishilik hoquq aliy komissari Uyghur rayonidiki kishilik hoquq ehwali heqqide élan qilghan doklatni tilgha élip, uningdiki tekliplerni ijra qilishning texirsizlikini tekitligen. Hazirghiche ijra qiliniwatqan jaza we cheklimiler Uyghur rayonidiki kishilik hoquq depsendichilikini toxtitishqa munasiwetlik bolup, yawropa ittipaqi chong shirketlerning teminlesh zenjiridiki kishilik hoquq depsendichiliki we uninggha shara'it hazirlashqa shérik bolushni tosush heqqide qattiq belgilimilerni chiqarghan؛ eger shirketler mal teminligüchi xitay shirketlirining mejburiy emgek mesilisini tekshürelmigen teqdirde, Uyghur rayonidin ayrilishi kéreklikini uqturghan. Yawropa ittipaqi yene ikkinchi türlük “Mejburiy emgekni cheklesh qanuni” tüzüshni oylishiwatqan bolup, bu qanun ijra qilin'ghan teqdirde dunya soda teshkilatining qa'idisige emel qilish zörür bolidiken-de, dunyaning her qandaq jayida ishlen'gen mejburiy emgekke chétishliq mallar yawropa bazirigha kirelmeydiken.

Sofi richardson xanim bu xil kishilik hoquq diyalogining özila mesilini hel qilalmaydighanliqini, belki xitaygha qarita qattiq tedbir élish kéreklikini bildürüp mundaq dédi: “Yawropa ittipaqi gerche kishilik hoquq diyalogining özila xitaydiki kishilik hoquq ehwalini özgertelmeydighanliqini étirap qilsimu, xitay emeldarliri bilen kishilik hoquq mesilisi üstide sözlishish pursiti teste qolgha kélidu dep qarighachqa, bundaq diyaloglarni dawamliq élip bérishni ümid qilidu. Méningche, bu xil diplomatiye wasitiliri texminen on yilning aldidila kargha kelmes boldi, hetta uningda mesile körülüshke bashlidi. Chünki u yawropa ittipaqining téximu ünümlük ishlarni qilishigha, mesilen insaniyetke qarshi jinayetke ötküzüshke qatnashqan xitay emeldarlirini tekshürüshige tosqun boldi”.

Luyisa xanim bu qétim xitayda ötküzülidighan kishilik hoquq diyalogining netijisige qiziqidighanliqini, emma asasliqi türkiye tashqi ishlar ministiri xaqan fidanning bu qétimliq xitay ziyaritidin kéyinki netijige bekrek köngül bölidighanliqini bildürüp mundaq dédi: “Men bu qétim türkiye tashqi ishlar ministiri xitayni ziyaret qilghanda dégen tarixqa munasiwetlik bezi geplerning netijisige bekrek köngül bölimen. U Uyghur diyarini qedimiy türk diyari, türkiye Uyghur, qazaq, qirghiz bashqa bashqa türkiy milletlerge ümid béghishlaydu dégendek sözlerni qildi. Xitay hökümiti “Shinjang ezeldin xitayning bir qismi” dep keldi, türkiye hökümitimu buni étirap qilidighanliqini bildürdi, lékin ular buning tarixiy heqiqet emeslikni bilidu. Türkiye tashqi ishlar ministiri ziyaritini tamamlap qaytqandin kéyin, xitay hökümiti yene türkiye hökümiti bilen neqeder yéqin munasiwette ikenlikini teshwiq qilishqa bashlidi. Yawropa ittipaqidin kélidighan bu ömekmu emeliy ehwalni bilidu, emma ular özini xitay taratqulirigha tapshurushqa mejbur؛ andin xitay taratquliri ularning meqsetlirini burmilaydu, ziyaretlirini kontrol qilidu”.

“Jenubiy xitay etigenlik pochtisi géziti” élan qilghan xewerde mundaq déyilgen: “Kishilik hoquq yawropa bilen xitay arisidiki eng ötkür mesile idi. Halbuki, rusiye 2022-yil ukra'inagha tajawuz qilghandin kéyin, xitay bilen rusiyening gé'o-siyasiy hemkarliqi kishiler eng endishe qilidighan we muzakire qilidighan mesile bolup qaldi”.

Bu xewerge qarighanda, nöwette yawropa ittipaqi kishilik hoquq we soda-iqtisad mesiliside xitaygha yol qoyghili bolmaydighanliqini tonup yetken bolup, kéler heptidin bashlap xitay bilen kishilik hoquq diyalogi ötküzüsh bilen bir waqitta, soda jehette cheklime qollinip, xitay ishlepchiqarghan tokluq aptomobillardin import béji élishni bashlaydiken.