Хитай җәлпкар дөләткә айлиналамду?

Анализчиларниң қаришичә хитайдин ибарәт йеңи йүкселиватқан бир күч шүбһисизки қошна дөләтлири вә америкиға охшаш кона қудрәтлик күчләрниң диққитини тартип кәлди. Хитай бир қанчә он йиллиқ иқтисади тәрәққияттин кейин, дуняниң әң чоң ишләпчиқарғучиси вә истимал қилғучисиға айланди. Униң асия - тинч окян райони вә дунядики иқтисадий тәсириниң ешишиға әгишип сиясий тәсириму зораймақта. Ундақта хитай бундин кейин немә қилмақчи?

Америкидики нопузлуқ гезитләрдин “иқтисадчи” гезитидә елан қилинған “хитайниң келәчики” мавзулуқ чоң һәҗимлик мулаһизә мақалисидә көрситилишичә, хитай әмди әсирләр бурун еришкән шан - шөһрәт вә һөрмәткә қайта еришмәкчи. Мақалидә бу һәқтә мундақ дейилгән : “хитай 7 - әсирдики таң сулалиси дәвридә дунядики әң бай вә әң җәлпкар мәдәнийәтләрниң бири иди. Униң иқтисадий вә һәрбий күчи әтрапидики қошна дөләтләрни аҗиз орунға чүшүрүп қоятти. Хитайниң мәдәнийити вә куңзи идийиси шөһрәт қазинип, башқиларниң өгиниш үлгисигә айланған иди. японийиниң кюто шәһири чаңәнгә охшитип селинған, корийиликләр вә вейтнамлиқлар хитай йезиқини қобул қилған, куңзи маарипи нурғун асия мәдәнийәтлириниң пәлсәпәви асасини тәшкил қилған иди.”

Ундақта, хитай бундин кейин юқириқидәк тарихта еришкән бу шөһрәт вә һөрмәткә қайта еришәләмду? иқтисад вә һәрбий күчи күчләнгән хитай әмди “юмшақ күчи” ни күчләндүрүп, җәлпкар дөләт болаламду? “иқтисадчи гезити”ниң мақалисдә илгири сүрүлушичә, хитай гәрчә буни арзу қилсиму, буниңға әқил вә әхлақий җәһәттин техи тәйяр әмәс. Мақалидә буниң ички вә ташқи сәвәблири бирму - бир чүшәндүрүп өтүлгән. Буниң биринчиси, хитайниң ичидики мәдәнийәт кризиси.

Мақалидә баян қилинишичә, мав зидуң башчилиқидики коммунист инқилабчилири өз хитай мәдәнийитини өзигә дүшмән, дәп қариғанлиқи үчүн куңзи еқимини қаттиқ чәкләш арқилиқ хитай мәдәнийитиниң асасини палтилиған. Шуңа һазир хитай пуқралири еғир “мәдәнийәт вә кимлик кризиси” ичидә турмақта. Мана бу хитай йолуқуватқан зор мәсилиләрниң бири.

Иккинчиси, хитайдики сиясий муқимсизлиқлар. Мақалидә баян қилинишичә, иқтисадниң яхшилинишиға әгишип, хитай пуқралириниң тәләплириму артти. Улар техиму ишәнчлик һөкүмәт тәләп қилмақта, хәлқниң көпи қачанки хитайда “бир партийә түзүми” аяқлашмиғучә, дөләтниң толуқ заманивийлишалмайдиғанлиқиға ишнишкә башлиди. Хитайниң ғәрбидики уйғур мусулманлири вә тибәт районидиму тохтимай вәқә көрүлмәктә. Хитайда дөләтни қанун арқилиқ идарә қилишқа болған тәләп артқансери, хитай һөкүмити буниң әксичә иш көрүватқан болуп, буму хитайда чоңқур бир кризис пәйда қилидикән.

Америкидики уйғур зиялийси илшат һәсән әпәнди бизниң бу һәқтики зияритимизни қобул қилип, өзиниң көз қаришини баян қилди. У хитайда һазир “юмшақ күч” дәп дуняға яйғудәк бир идеологийә йоқлуқини ейтти. У мундақ деди : “таң дәвридә хитайниң мәдәнийәт җәһәттә алдида маңалишидики түпки сәвәб - таң сулалисиниң падишаһлири ли йүән вә ли шиминләр очуқ идийәләргә, охшимиған пикирләрниң һәммисигә йол қойған. Шуниң билән пикир әркинлики болғанлиқи үчүн шу дәвиргә нисбәтән бир илғар мәдәнийәтни яритип әтрапидики японийә, корийә, вейтнам вә тайландқичә болған хели чоң земинға тәсир көрсәткән. Әмма һазирқи хитайда пикир әркинлики йоқ. Бу мәнчиңниң ахиридин башлап, әң әшәдди вақти 1949 - йилидин башлиған. Бу чағда хитайда коммунист идийидин башқа һечқандақ идийигә йол қоюлмиған. Шуңа бундақ бир шараитта хитайниң пүтүн дуняни өзигә җәлп қилидиған бир йеңи мәдәнийәт яритиши мумкин әмәс.”

Күзәткүчиләрниң қаришичә, хитайниң өзи арзу қилғандәк тәсир күчкә игә болушиға тосалғу болуватқан йәнә бир амил болса униң сиртқа қаратқан сияситидики кәмчиликләр. “иқтисадчи” гезитидә ейтилшичә, “хитайниң африқиға салған мәблиғини елип ейтқанда, униң селиватқан мәблиғи йәнила беританийә, фирансийә вә америкидин көп арқида. Униң африқидики тәсириниң зорийиватқанлиқи ениқ болсиму, у асаслиқ тиҗарий мунасивәтләргә четилған тәсир. Хитайниң башқа кона яврупа мустәмликичилиригә охшаш бир ениқ истратегийиси йоқ. Йәнә бири, хитайниң унверсал қиммәтләргә садиқ болмаслиқи. Шерикликләр адәттә ортақ унверсал қиммәтләр асасида барлиққа келиду. Хитай унверсал қиммәтләргә сәл қарайдикән, у һалда униң дост тепишиму қейин болиду. Дәрвәқә, хитай достлуқниң орниға башқиларни үркүтүшни таллиған. Униң җәнубий деңиз мәсилисидики иғвагәр позитсийиси буниң ипадисидур”

“иқтисадчи”гезити йәнә, хитай мушу күнгичә өзиниң мәнпәәтигә бивастә четилип қалмиғучә һәрқандақ бир хәлқара мәсилигә арилишиштин өзини қачуруп кәлгәнликини, мәсилән, дарфурдики ички кризисқа вә сүрийидики ички урушқа хәлқараниң арилишишиға тосалғулуқ қилғанлиқини, русийиниң қиримни өзигә қошувелишида битәрәп болувалғанлиқини, 2009 - йилидики келимат мәсилиси йиғинида конкрет бир пилан бәрмигәнликини мисал қилған. Буш һөкүмитидә хизмәт қилған сабиқ бир әмәлдар “иқтисадчи” гезитигә қилған сөзидә хитайни тәсвирләп мундақ дегән : “хитай һөкүмити һазирқи мәвҗут иттипақдашлиқ сестимисини яқтурмайду. Әмма өзи бир ортақ хәвпсзлик сестимисини оттуриға чиқиралмайду. Улар җәнубий деңиз вә шәрқий деңиздики мәнбәләрни ортақлишишни илгири сүриду - ю, әмма конкрет бир тәклипни суналмайду. Ғәрб дөләтлирини башқа тәрәққий қиливатқан дөләтләрниң ишиға арилашти, дәп тәнқид қилиду, әмма өзлири мәнпәәт еливатқан дөләтләрдики чирикликкә вә дөләтни хата башқурушқа янтаяқ болиду.”

Ундақта, хитай қандақ қилғанда арзу қилғандәк тәсиргә игә болалайду? сисясий вәзийәт анализчиси илшат һәсән әпәнди буниң хитай қачан демократийә йолиға меңип, пикир әркинликигә йол қойғандила андин мумкин болидиғанлиқини билдүрди. У мундақ деди : “хитай әгәр демократийә йолиға меңип, кишилик һоқуққа, пикир әркинликигә, мәтбуат әркинликигә һөрмәт қилидиған бир сестимини тиклийәлисә, 50 - 100 йилдин кейин бәлким шундақ тәсир күчгә игә, җәлпкар дөләт һалиға келиши мумкин. Әксчә болғанда бу мумкин әмәс.”

“иқтисадчи гезити” болса хитай қачан өзидики кимлик вә мәдәнийәт кризисини һәл қилғанда андин бу арзусиға йетәләйдиғанлиқини, әмма һазирқи ши җинпиңниң сияситидин қариғанда ши җинпиңниң бундақ бир өзгиришни елип баридиғандәк көрүнмәйватқанлиқини билдүргән.