Xitay jelpkar döletke aylinalamdu?

Analizchilarning qarishiche xitaydin ibaret yéngi yükséliwatqan bir küch shübhisizki qoshna döletliri we amérikigha oxshash kona qudretlik küchlerning diqqitini tartip keldi. Xitay bir qanche on yilliq iqtisadi tereqqiyattin kéyin, dunyaning eng chong ishlepchiqarghuchisi we istimal qilghuchisigha aylandi. Uning asiya - tinch okyan rayoni we dunyadiki iqtisadiy tesirining éshishigha egiship siyasiy tesirimu zoraymaqta. Undaqta xitay bundin kéyin néme qilmaqchi?

Amérikidiki nopuzluq gézitlerdin “Iqtisadchi” gézitide élan qilin'ghan “Xitayning kélechiki” mawzuluq chong hejimlik mulahize maqaliside körsitilishiche, xitay emdi esirler burun érishken shan - shöhret we hörmetke qayta érishmekchi. Maqalide bu heqte mundaq déyilgen : “Xitay 7 - esirdiki tang sulalisi dewride dunyadiki eng bay we eng jelpkar medeniyetlerning biri idi. Uning iqtisadiy we herbiy küchi etrapidiki qoshna döletlerni ajiz orun'gha chüshürüp qoyatti. Xitayning medeniyiti we kungzi idiyisi shöhret qazinip, bashqilarning öginish ülgisige aylan'ghan idi. Yaponiyining kyuto shehiri chang'en'ge oxshitip sélin'ghan, koriyilikler we wéytnamliqlar xitay yéziqini qobul qilghan, kungzi ma'aripi nurghun asiya medeniyetlirining pelsepewi asasini teshkil qilghan idi.”

Undaqta, xitay bundin kéyin yuqiriqidek tarixta érishken bu shöhret we hörmetke qayta érishelemdu? iqtisad we herbiy küchi küchlen'gen xitay emdi “Yumshaq küchi” ni küchlendürüp, jelpkar dölet bolalamdu? “Iqtisadchi géziti”ning maqalisde ilgiri sürülushiche, xitay gerche buni arzu qilsimu, buninggha eqil we exlaqiy jehettin téxi teyyar emes. Maqalide buning ichki we tashqi sewebliri birmu - bir chüshendürüp ötülgen. Buning birinchisi, xitayning ichidiki medeniyet krizisi.

Maqalide bayan qilinishiche, maw zidung bashchiliqidiki kommunist inqilabchiliri öz xitay medeniyitini özige düshmen, dep qarighanliqi üchün kungzi éqimini qattiq cheklesh arqiliq xitay medeniyitining asasini paltilighan. Shunga hazir xitay puqraliri éghir “Medeniyet we kimlik krizisi” ichide turmaqta. Mana bu xitay yoluquwatqan zor mesililerning biri.

Ikkinchisi, xitaydiki siyasiy muqimsizliqlar. Maqalide bayan qilinishiche, iqtisadning yaxshilinishigha egiship, xitay puqralirining teleplirimu artti. Ular téximu ishenchlik hökümet telep qilmaqta, xelqning köpi qachanki xitayda “Bir partiye tüzümi” ayaqlashmighuche, döletning toluq zamaniwiylishalmaydighanliqigha ishnishke bashlidi. Xitayning gherbidiki Uyghur musulmanliri we tibet rayonidimu toxtimay weqe körülmekte. Xitayda döletni qanun arqiliq idare qilishqa bolghan telep artqanséri, xitay hökümiti buning eksiche ish körüwatqan bolup, bumu xitayda chongqur bir krizis peyda qilidiken.

Amérikidiki Uyghur ziyaliysi ilshat hesen ependi bizning bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilip, özining köz qarishini bayan qildi. U xitayda hazir “Yumshaq küch” dep dunyagha yayghudek bir idé'ologiye yoqluqini éytti. U mundaq dédi : “Tang dewride xitayning medeniyet jehette aldida mangalishidiki tüpki seweb - tang sulalisining padishahliri li yüen we li shiminler ochuq idiyelerge, oxshimighan pikirlerning hemmisige yol qoyghan. Shuning bilen pikir erkinliki bolghanliqi üchün shu dewirge nisbeten bir ilghar medeniyetni yaritip etrapidiki yaponiye, koriye, wéytnam we taylandqiche bolghan xéli chong zémin'gha tesir körsetken. Emma hazirqi xitayda pikir erkinliki yoq. Bu menchingning axiridin bashlap, eng esheddi waqti 1949 - yilidin bashlighan. Bu chaghda xitayda kommunist idiyidin bashqa héchqandaq idiyige yol qoyulmighan. Shunga bundaq bir shara'itta xitayning pütün dunyani özige jelp qilidighan bir yéngi medeniyet yaritishi mumkin emes.”

Küzetküchilerning qarishiche, xitayning özi arzu qilghandek tesir küchke ige bolushigha tosalghu boluwatqan yene bir amil bolsa uning sirtqa qaratqan siyasitidiki kemchilikler. “Iqtisadchi” gézitide éytilshiche, “Xitayning afriqigha salghan meblighini élip éytqanda, uning séliwatqan meblighi yenila béritaniye, firansiye we amérikidin köp arqida. Uning afriqidiki tesirining zoriyiwatqanliqi éniq bolsimu, u asasliq tijariy munasiwetlerge chétilghan tesir. Xitayning bashqa kona yawrupa mustemlikichilirige oxshash bir éniq istratégiyisi yoq. Yene biri, xitayning unwérsal qimmetlerge sadiq bolmasliqi. Shériklikler adette ortaq unwérsal qimmetler asasida barliqqa kélidu. Xitay unwérsal qimmetlerge sel qaraydiken, u halda uning dost tépishimu qéyin bolidu. Derweqe, xitay dostluqning ornigha bashqilarni ürkütüshni tallighan. Uning jenubiy déngiz mesilisidiki ighwager pozitsiyisi buning ipadisidur”

“Iqtisadchi”géziti yene, xitay mushu kün'giche özining menpe'etige biwaste chétilip qalmighuche herqandaq bir xelq'ara mesilige arilishishtin özini qachurup kelgenlikini, mesilen, darfurdiki ichki krizisqa we süriyidiki ichki urushqa xelq'araning arilishishigha tosalghuluq qilghanliqini, rusiyining qirimni özige qoshuwélishida biterep boluwalghanliqini, 2009 - yilidiki kélimat mesilisi yighinida konkrét bir pilan bermigenlikini misal qilghan. Bush hökümitide xizmet qilghan sabiq bir emeldar “Iqtisadchi” gézitige qilghan sözide xitayni teswirlep mundaq dégen : “Xitay hökümiti hazirqi mewjut ittipaqdashliq séstimisini yaqturmaydu. Emma özi bir ortaq xewpszlik séstimisini otturigha chiqiralmaydu. Ular jenubiy déngiz we sherqiy déngizdiki menbelerni ortaqlishishni ilgiri süridu - yu, emma konkrét bir teklipni sunalmaydu. Gherb döletlirini bashqa tereqqiy qiliwatqan döletlerning ishigha arilashti, dep tenqid qilidu, emma özliri menpe'et éliwatqan döletlerdiki chiriklikke we döletni xata bashqurushqa yantayaq bolidu.”

Undaqta, xitay qandaq qilghanda arzu qilghandek tesirge ige bolalaydu? sisyasiy weziyet analizchisi ilshat hesen ependi buning xitay qachan démokratiye yoligha méngip, pikir erkinlikige yol qoyghandila andin mumkin bolidighanliqini bildürdi. U mundaq dédi : “Xitay eger démokratiye yoligha méngip, kishilik hoquqqa, pikir erkinlikige, metbu'at erkinlikige hörmet qilidighan bir séstimini tikliyelise, 50 - 100 yildin kéyin belkim shundaq tesir küchge ige, jelpkar dölet haligha kélishi mumkin. Eksche bolghanda bu mumkin emes.”

“Iqtisadchi géziti” bolsa xitay qachan özidiki kimlik we medeniyet krizisini hel qilghanda andin bu arzusigha yételeydighanliqini, emma hazirqi shi jinpingning siyasitidin qarighanda shi jinpingning bundaq bir özgirishni élip baridighandek körünmeywatqanliqini bildürgen.