Tarixshunaslar: “Sherqi türkistan ezeldin xitayning zémini emes, ishghal qilin'ghan zémin”

Chüshendürgüchi turning tarixini tonushturuwatqan körünüsh.

Xitay hökümitining Uyghur ilidiki qedimiy ötkel, tur, sheher, qorghan, öteng qatarliq eslihelerni merkiziy sulalilerning gherbiy rayonlarni bashqurushning tarixi delili we ular xitayning Uyghurni élini qedimdin tartip bashqurghanliqining delili dep körsitishi tarixshunaslarning qattiq tenqidige uchridi. Tarixshunaslar Uyghur élining xitay jar salghandek ezeldin xitayning zémini bolmastin, xitay teripidin ishghal qilin'ghan zémin ikenlikini bildürdi.

“Shinxu'a tori” ning 2024-küni 4-ayning 3-künide “Onming chaqirimliq seddichin sépili uzaq yillardin buyan toxtimay gherbke qarap dawamlashti” namliq maqale élan qilin'ghan. Maqalide mundaq déyilgen:

ts.cn

“Tengri téghining jenubi-shimalidiki bipayan tupraqqa tarqalghan 200 din artuq orundiki chong-kichik seddichin sépili bayliqi qedimki dewrdiki shinjangning ottura tüzlenglik hem wetinimizning bashqa rayonliri bilen keng arilashqanliqi we hayatiy küchi qudretlik bolghan jungxu'a medeniyitining belgisi. Bügünki künde, gerche tengritéghining shimali we jenubigha tarqalghan bu herbiy mudapi'e sistémiliri tarixiy we medeniyet mirasliri bolush süpiti bilen heywitini yoqatqan bolsimu, emma ular merkiziy sulalilerning, gherbiy rayonlarni bashqurushning tarixi delili, wetinimizning birlikke kélishini qoghdighanliqning ispati. Ular yene dölitimizning igilik hoquqining delili”.

Undaqta xitay teshwiq qiliwatqan tengritéghining jenubi-shimalidiki bipayan tupraqqa tarqalghan “200 Din artuq orundiki chong-kichik seddichin sépili qalduqliri” xitay merkiziy sulalilerning gherbiy rayonlarni bashqurushning tarixi delili we xitayning Uyghur élidiki igilik hoquqining delili bolalamdu? bu tarixi pakitlargha uyghunmu?

Türkiyediki yettetépe uniwérsitéti tarix fakultétining bashliqi we tonulghan tarixshunas piroféssor exmet tashaghil (Ahmet TAŞAĞIL) so'alimizgha jawab bérip, xitay dewatqan seddichin sépilining Uyghur éli bilen bir alaqisining yoqluqini we bu xitayning qipqizil siyasiy gherizi üchün suyi'istémal qilin'ghanliqini ilgiri sürdi. U mundaq dédi:

“Chin sulalisi dewride, yeni chin shixu'ang dewride xitayning seddichin sépilining uli sélin'ghan. Seddichin sépili sherqiy türkistanni öz ichige almaydu. Seddichin sépil jyayugu'en we dunxu'angghiche kélidu. Éniqki, seddichin sépilining sherqi türkistanda sélinmighan. Sherqi türkistan qedimdin tartip xitayning zémini dégini toghra emes. Xen we tang sulalisi dewride xitayning waqitliq tesiri bolghan. Bu rayon 1758-yili, yeni miladiye 1758-yili, we 19-esirde, 1878-yili xitayning hökümranliqigha ötti. Uningdin ilgiri, bu rayon xitaylargha tewe emes idi. Shunga xitaylarning bu rayonni ezeldin xitayning bir qismi we xitay bashqurup kelgen déyishi tarixi pakitlargha mas kelmeydu. Xitayning dewatqanliri emeliyette xitay hökümitining siyasiti üchün xizmet qilidu. Heqiqiy xitay zémini seddichin sépilining ichide. Seddichin sépilining shimali xitayning zémini emes. Shunga ichki mongghuliye, manjuriye sherqiy türkistan heqiqeten xitayning zémini emes”.

Jorjtown uniwérsitéti (The Georgetown University) ning proféssori, ching sulalisi, xitay we Uyghur éli tarixi tetqiqatchisi jeymis millward (James A. Millward) Xitay hökümitining Uyghur élining xen sulalisidin bashlap xitayning zémini ikenlikini tekitlep kéliwatqanliqini we buni tarixi pakitlargha uyghun emeslikini ilgiri sürdi. Un mundaq dédi:

“Xitay hökümiti shinjang rayonining xen sulalisidin bashlap xitayning zémini ikenlikini tekitlep kéliwatidu. Xitayning bundaq déyishi toghra emes. Bu yerde ikki mesile bar. Birinchisi, chünki xitayni merkez qilghan herqaysi döletning bu rayon'gha qarita küchlük bir tesiri bolmighan. Bu xen impératorluqi we tang impératorluqi dewridimu shundaq bolghan. Tang dewridin, yeni 750-yilidin bashlap ching impératorluqigha qeder, yeni 1759-yilighiche 1000 (ming) yildin artuq uzun bir waqitta xitaydiki herqaysi bir döletning bu rayonda héch bir tesiri we kontrolluqi bolmighan. Ikkinchi mesile, xitayda tarixta dawamliq mewjut bolghan birining keynidin bir dawam qilghan bir dölet we siyasiy küch bolghan emes. Nurghun dölet bolghan. Bundaq ehwalda qandaqsige shinjangni xitayning bir qismi déyeleysiz”.

ts.cn

Xitay hökümiti élan qilghan “Shinxu'a tori” diki mezkur maqalide yene mundaq déyilgen:

“Shinjang tewesidiki seddichin sépili bayliqliri xitayning qedimki dewrdiki seddichin sépilining muhim terkibi qismi bolush süpiti bilen, asasliqi ötkel, tur, sheher, qorghan, öteng, qarawulxana qatarliq eslihelerni asas qilip, chégra bixeterlikini qoghdaydighan herbiy tügün liniyesini shekillendürgen. 2019-Yilidin 2021-yilighiche 1450 din artuq türlük yadikarliqlar qézilip retlep chiqildi, buning ichide 883 parche yazma pütük, tarisha pütük qézip chiqilghan bolup, bular tang sulalisi dewridiki bir türküm xitayche yéziqtiki höjjet matériyallar hésablinidu”.

Tarix penliri doktori, türkiye hajiteppe uniwérsitétining dotsénti erkin ekrem xitayning bu teshwiqatigha reddiye bérip mundaq dédi: “Bu pütünley yalghan. Sherqi türkistandiki tur, qorghan we qarawulxana qatarliq eslihelerning seddichin sépili bilen bir munasiwiti yoq. Uyghurlargha xas tarixi tarixi höjjetler we türlük yadikarliqlar tilgha élinmighan. Az sandiki xitaygha a'it tarixi höjjetler we yadikarliqlar arqiliq sherqi türkistanning ezeldin xitayning zémini ikenliki ispatlashqa urunulghan. Eksiche bu xitayning sherqi türkistanni ishghal qilghanliqning delilidur”.

Shi jinping 2022-yili 12-iyuldin 15-iyulghiche Uyghur élini ziyaret qilghanda: “Herqaysi milletlerning teqdiri tüptin jungxu'a millitining bir pütün teqdiri bilen zich baghlan'ghan, jungxu'a medeniyiti shinjangdiki herqaysi milletler medeniyitining tüp asasi. Bularni éniq chüshendürüsh addiyla tonush mesilisi bolmastin, belki jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini mustehkemleshke munasiwetlik muhim, zor siyasiy mesile. Téximu köp medeniyet yadikarliqi we medeniyet mirasini janlandurup, jungxu'a medeniyitige warisliq qilishtin ibaret qoyuq jem'iyet keypiyati berpa qilish kérek” dep tekitligenidi.

“Shinxu'a tori” ning mezkur maqaliside déyilishiche, 2021-yili, dölet medeniyet baghchisi qurulushi xizmiti rehberlik guruppisi “Seddichin sépili dölet medeniyet baghchisi qurulushini qoghdash yirik pilani” ni bésip tarqatqan. 2022-Yili, seddichin sépili dölet medeniyet baghchisi (shinjang böliki) türide resmiy ish bashlan'ghan.

Doktor erkin ekrem xitay hökümitining xitay bilen héchqandaq baghlinishi bolmighan Uyghur diyaridiki tarixiy miraslarni atalmish “Jungxu'a medeniyitining bir qismi” qilip körsitip xitayning qipqizil teshwiqati üchün ishlitiwatqanliqini ilgiri sürdi.

Shinxu'a agéntliqining bu heqtiki xewirige asaslan'ghanda, lopnurda qurulghan atalmish “Yipek yoli seddichin sépili medeniyet muzéyi” 29-dékabirdin tartip resmiy échiwétilgen bolup, 600 din artuq “Medeniyet yadikarliqliri” qoyulghan. Muzéyning omumiy kölimi 5000 kiwadrat métir kélidighan bolup, sirtqi qismi qedimiy tura sheklide sélin'ghan.

Bedel seddichin sépili dölet medeniyet baghchisi 2023-yili 4-ayda échiwétilgendin buyan kütüwalghan sayahetchi 100 ming adem qétimdin ashti.

Doktor erkin ekremning déyishiche, bir qanche yillardin buyan, xitay hökümiti “Medeniyet baghchisi qurush”, “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini mustehkemlesh” we “Shinjangni medeniyet arqiliq ozuqlandurush” dégendek perqliq namlar astida mustemlike we assimilyatsiye siyasitini ijra qilip keldi we bu arqiliq Uyghur élini mutleq xitayning zémini qilmaqchi bolghan.