“Xitayche alahidilik” ke oralghan xitayda Uyghur déhqanlirining qismetliri

Xitay bashqurushidiki “Tengritagh tori” ning 16-maydiki xewiridin qarighanda, 26-Nöwetlik ikki qirghaq (teywen we xitay) soda-alaqe hemkarliq yighini Fujyen ölkisining fuju shehiride échilghan. Mezkur yighin'gha Uyghur élining herqaysi jayliri we bingtüendin bolup nurghun chong we kichik karxanilar qatnashqan. Méwe-chéwe, gösh, su mehsulatliri we alahide pishshiqlap ishlen'gen mehsulatlar körgezme ornigha qoyulghan.

Eger Uyghur déhqanliri özlirining térilghu yerliridin ayriwétilmey, mehsulatlarning ishlepchiqirish, sétish we payda élish qatarliq pütkül jeryanigha özi mes'ul bolghan bolsa idi, yuqiriqidek yighinlar Uyghur déhqanlirining téximu köp béyish yolini achqan bolatti. Epsuski, Uyghur déhqanlirining bu xil “Yaxshi ish” lar bilen emeliyette bir tiyinliq alaqisi yoq!

Biz awwalqi köpligen analizlirimizda Uyghur déhqanlirining térilghu yerlirining asasen xitay teripidin pilanliq shekilde tartiwéliniwatqanliqini otturigha qoyup kelgeniduq. Shundaqla bu ehwalning bingtüenni jenubqa kéngeytish namida téximu téz sür'ette kéngiyiwatqanliqinimu izchil sözlep kelduq. Uyghur éli xitay kommunist hakimiyitining mustemlikiside ötken 1949-yilidin buyan, her xil namdiki “Kopiratip” larning xitayning bashqa jayliridikidek yoqitilmasliqi buning muhim sewebliridin biridur.

Téxi yéqindila “Tengritagh tori” da 2024-Yili Uyghur élida yene 500 dane kent derijilik teminlesh we sétish kopiratipi'i Qurulidighanliqi heqqide xewer bérildi. Derweqe, kopiratipilishish Uyghur déhqanlirining yerlirini tartiwélish, yallanma déhqan qilip ishlitish we ishlepchiqarghan mehsulatlarni kopiratiplar arqiliq bir terep qilish alliburun sistémiliship bolghan. Kopiratiplashqan Uyghur diyarida Uyghur déhqanlirining yerlirini xitaylar tartiwalghan yaki tartiwalmighanlar bolsun, Uyghurlarning déhqanchiliqtin béyip kétishi esla mumkin emes. Chünki déhqanlarning térilghu yerlerge xalighan mehsulatlarni térish heqqi yoq. Téximu échinarliqi, ular térip östürgen déhqanchiliq mehsulatlirini özi baha békitip sétish we paydigha érishish heqliri téximu yoq! chünki, déhqanlarning ishlepchiqarghan mehsulatliri xitayning “Teminlesh we sétish hemkarliq kopiratipi” (供销合作社) arqiliq bir tutash baha belgilinip sétip élinidu. Déhqanlarning bu xil kopiratiplar bilen baha talishish imkani téximu yoq.

Démek, Uyghur élidin fujyen ölkisidiki ikki qirghaq soda hemkarliq yighinigha qatnashqan karxanilarning bu yighinda qolgha keltürgen 350 milyon yüenlik zakasning paydisi Uyghur déhqanlirining yanchuqini emes, belki xitay hökümitining chöntikini tolduridu.

Melumki, kommunist xitay özini “Xitayche alahidilikke ige sotsiyalizm” dep atiliwalghan, emma ya sotsiyalizmgha, ya kapitalizmgha oxshimaydighan “Gheyriy kommunist tüzümi” diki dölettur. Xitay bu xil “Gheyriylik” ni nöwette “Xitayche alahidilik” dep teshwiq qilmaqta. Qiziq yéri shuki, bu xil “Tüzüm alahidiliki” peqet Uyghur irqiy qirghinchiliqida öz menasini tapmaqta.

Xuddi Uyghur élida “Islam dinini xitaychilashturush” ni teshwiq qilish, emeliyette dinsizlikni teshebbus qilidighan kommunist döliti üchün qanche exmiqaniliq bolsa, markiszm-léninizm idiyeside tewrenmeslikni teshebbus qilip turup, uninggha “Xitayche alahidilik” ni qoshup qoyushmu emeliyette shunche mentiqisiz we bimeniliktur. Halbuki, xitay bu qilmishlirini pütkül dunyaning aldida héch héyiqmastin teshwiq qilmaqta, hetta markisizm we léninizm idiyeside tewrenmey ching turimiz dep jar séliwatqan xitay “Milletlerning öz teqdirini özi belgilesh heqqi” ning markisizm we léninizm idiyesining yadrosi ikenlikidek bir heqiqetnimu “Xitayche alahidilik” namida burmilimaqta.

Ademni heyran qalduridighan yéri shuki, kopiratip tüzümini hazirghiche qolliniwatqan yawropada déhqanlarning iqtisadiy ehwali nahayiti yaxshi bolup, déhqanchiliq yawropadiki baylar köp chiqidighan kesiplerning biridur. Gollandiyeni misalgha alsaq, her 500 milyonérning ichide biri déhqandur. Yawropadiki döletlerde qurulghan déhqanchiliq hemkarliq kopiratipliri bolsa, xitaydin pütünley perqliq bolghan shexsler hemkarliqidiki kopiratiplardur. Yawropadiki déhqanlar mezkur kopiratiplar arqiliq déhqanlarning öz ara hemkarliqi astida soda-alaqide nahayiti yuqiri ünüm yaratqan. Emma xitayda bolsa ishlar pütünley perqliq. Atalmish “Déhqanchiliq kopiratip” liri déhqanlargha tewe organ bolmastin, belki xitay hakimiyiti üchün xizmet qilidighan organ'gha aylandurulghan. Déhqanlarning “Déhqanchiliq kespiy hemkarliq kopiratip” lirigha eza bolushi mejburlash bilen, déhqanchiliq mehsulatlirini sétip payda élishi bolsa “Teminlesh we sétish kopiratip” lirining baha qoyushi bilen belgilinidu.

Emeliyette, ikkinchi dunya urushidin kéyin, yawropa jem'iyiti ijtima'iy ziddiyetlerni hel qilish üchün bir qeder mukemmel bolghan ijtima'iy parawanliq sistémisi berpa qilghan. Chünki eyni chaghda yawropa kommunizm idé'ologiyesining tesirige chongqur uchrighan bir jay bolup, amérikaning tereqqiyat uslubini eynen köchürüp ishlitish imkani töwen idi. Bu wejidin yawropa eyni waqittiki ehwaligha asasen, kapitalizm jem'iyitining iqtisadiy tereqqiyat métodi bilen kommunizm jem'iyitining iqtisadiy tereqqiyat métodidiki artuqchiliqlarni örnek élip, iqtisadiy tereqqiyattiki “Üchinchi yol” ni tépip chiqqan. Yawropaning bu xil “Tüzüm alahidiliki” amérika we en'giliyedin perqliq bolghan iqtisadiy sistémisining bügün'giche mewjut bolup turushigha zor derijide kapaletlik qildi. Shundaqla kapitalizimning gherbtiki tereqqiyati we iqtisadning ötken yetmish nechche yildin béri sijil éshishini saqlap keldi.

Qarimaqqa xitaymu xuddi 1978-yilidiki “3-Omumiy yighin” din kéyin atalmish “Islahat we échiwétish” ni yolgha qoyidighanliqini jakarlap, xelq'ara jama'etke iqtisadiy tereqqiyatta özgiche yéngiliq yaratqandek tesir peyda qildi. Halbuki, xitay ya yawropadek öz ehwaligha mas bolghan otturahal yolni tépip chiqalmidi, yaki xitaygha xas tereqqiyat yolini otturigha élip chiqalmidi. Eksiche, dunya soda teshkilatigha xitayning dölet karxaniliri bilen bösüp kirdi. Buni az dep xelq'ara riqabette dölet karxanilirini iqtisad, siyaset bilen qollidi. Ularning xelq'arada küchlinishi, köpiyishi we béyishigha dölet süpitide arqa térek boldi. Emeliyette xitayning qiliwatqanliri xelq'ara soda qa'idisige pütünley xilap idi. Emma xitay bu qilmishighimu atalmish “Xitayche alahidilik” tamghisini urup, öz qilmishlirini heqliq körsitip keldi.

Derweqe, xitay xelq'aragha Uyghur élidiki déhqanchiliq mehsulatlirini éksport qilish, déhqanchiliqning tereqqiyatini teshwiq qilish, déhqanlarni bu tereqqiyatlarning nep alghuchisidek körsitish arqiliq, öz jinayetlirining esli mahiyitini tashqiy dunyadin yoshurup kelmekte. “Xitayche alahidilik” bilen tereqqiy qilduruluwatqan Uyghur élida Uyghur déhqanlar dawamliq halda bu tereqqiyatlardin siqip chiqiriliwatqan bolsa, xelq'arada xitayning bu “Alahidiliki” ikkinchi dunya urushidin kéyin shekillen'gen xelq'ara soda-alaqe qa'idilirini pütünley weyran qilishqa yüzlenmekte!

***Bu obzordiki qarashlar peqetla aptorgha xas bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu.