“хитайдин келиватқан хирислар” темисидики йиғинда уйғурлар мәсилиси муһим нуқта болди

Уйғурлар мәсилиси муһим нуқта болған “хитайдин келиватқан хирислар” темисидики йиғинда гуваһлиқ бәргүчиләр. 2018-Йили 4-декабир, вашингтон.

Америка кеңәш палатасиға қарашлиқ ташқи мунасивәт комитети қармиқида бирнәччә тармақ комитетлар болуп, улар америка ташқи сияситигә биваситә мунасивәтлик мәсилиләр һәққидә қәрәллик гуваһлиқ бериш йиғинлири ачиду. Әнә шу комитетларниң бири “шәрқий асия, тинч окян вә хәлқара тор бихәтәрлики сиясити комитети” болуп, бу комитет асаслиқи америкиниң шәрқий асия вә тинч окян райони билән болған мунасивитигә четишлиқ мәсилиләрни бир яқлиқ қилиду.

4-Декабир күни мәзкур комитет “хитайдин келиватқан хирислар” темисидики гуваһлиқ бериш йиғининиң үчинчи бөликини өткүзди. Алди билән мәзкур комитетниң рәиси, америка кеңәш палатасиниң әзаси кори гарднер сөз алди. У сөзидә америка ташқи сиясити өткән нәччә он йил җәрянида хитайни соғуқ уруштин кейинки йеңи дуня тәртипигә елип кириш арқилиқ уни әркинлик вә демократийәгә башлашни көзлигәнликини, әмма нөвәттики мунасивәтлик доклатлардин хитайниң буниң әксичә йолда меңиватқанлиқи мәлум болғанлиқи, шуниң билән биргә хитайниң башқа дөләтләрниң игилик һоқуқини қурбан қилиш бәдилигә өзлириниң зомигәрлик орнини тиклимәкчи болуватқанлиқини, хитай вә русийәдики бу хил һакиммутләқлиқ асасидики кеңәймичиликниң нөвәттә америкиниң дөләт мәнпәәтигә биваситә хирисларни пәйда қиливатқанлиқини тилға алди.

Рәис гарднерниң пикричә, ши җинпиң һакимийәтни қолға алғандин буян хитай һөкүмитиниң дуняға зорийиватқан һакиммутләқлиқи ички қисимда демократийә, инсан һәқлири вә қанун арқилиқ идарә қилишниң мислисиз дәриҗидики аяқ-асти болушиға сәвәб болған. Буниң әң зор қурбанлири болса уйғурларниң әң еғир дәриҗидә бастурушқа дуч келишидә ипадиләнгән. Буниң билән шинҗаң уйғур аптоном райони дәп атиливатқан бу райондики ғайәт зор көләмлик лагерлар мәсилиси оттуриға чиққан. Нөвәттә бу мәсилә америка һөкүмити вә б д т ниң зор диққитидики ишлардин болуп қалған.

Шуниңдин кейин мәзкур комитетниң һәйәт әзаси, америка кеңәш палатасиниң әзаси едвард маркей сөз алди. Уму өзиниң хели узақ мәзгилләргичә хитай дөлити хәлқарадики әркин дуня саһәсигә елип кирилсә сиясий әркинлик җәһәттә илгириләшкә еришиду, дәп қариғанлиқини, әмма һазирқи әһвалниң нәқ буниң әкси болуп чиқиватқанлиқини тәкитлиди. У сөзиниң давамида нөвәттә хитай һөкүмитиниң тибәт районидики бастурушни уйғурлар диярида нәччә қатлап иҗра қиливатқанлиқини, шу сәвәбтин һәммила адәмгә мәлумлуқ болған “бир милйон кишиниң ‛қайта тәрбийәләш мәркизи‚ намидики лагерларға қамилиши” һәққидики әһвалниң оттуриға чиққанлиқини, уйғурларниң һазир мушу йосунда өзлириниң миллий кимлики вә диний етиқадидин ваз кечишкә мәҗбурлиниватқанлиқини баян қилди. Шуниң билән биргә нөвәттә хитай һөкүмитиниң хитай чеграсидин һалқип америкиғичә қол узитиватқанлиқини, йеқинда әркин асия радийоси уйғур бөлүмидики алтә мухбирниң уруқ-туғқанлирини гөрү орнида елип кәткәнликини алаһидә тәкитлиди.

Комитет әзалириниң баянлиридин кейин бүгүнки гуваһлиқ беришкә тәклип қилинғанларға сөз берилди. Алди билән америка ташқи ишлар министирлиқи қармиқидики инсан һәқлири вә әмгәк ишлири бөлүминиң муавин ярдәмчи мудири скот басбий сөз алди. У сөзидә һәммигә ортақ һәқләрни вә түплүк әркинликни қоғдашниң изчил һалда америка ташқи сияситиниң бир муһим тәркиби қисми болуп кәлгәнликини, бу һалниң буниңдин кейинму давам қилидиғанлиқини билдүрди. У шуниңдин кейин “һазир кәң көләмдә давам қиливатқан, шундақла әң қәбиһ инсан һәқлири дәпсәндичилики” ниң уйғурлар диярида оттуриға чиқиватқанлиқини, 2017-йили апрелдин башлап хитай һөкүмитиниң бигунаһ уйғурлардин аз дегәндиму 800 миң кишини лагерларға қамивалғанлиқини, бу сан һәққидә америка һөкүмитиниң “икки милйондин артуқ киши лагерларға қамалған болуши мумкин” дәп тәхмин қиливатқанлиқини сөзләп өтти. Шуниңдәк бу лагерлардики вәһшийликләрдин ташқи дуняниң бәкму аз хәвәрдар болуватқанлиқини, шу сәвәбтинму хитай һөкүмитиниң дәсләп бу лагерларниң мәвҗутлуқини етирап қилмиғанлиқини, йеқинда ашу хилдики лагерларда ятқан сабиқ мәһбуслардин меһригүл турсунниң бу һәқтики гуваһлиқ сөзлиридин лагерлардики сиясий мәвқәни өзгәртиш урунуши, ислам етиқади вә уйғурлуқ миллий кимликидин ваз кечишкә мәҗбурлиниш қатарлиқларниң техиму ашкара болғанлиқини, бу лагерларда һазир уйғурларниң қандақ қабаһәтлик муамилигә учраватқанлиқини көрүвелиш мумкинликини баян қилди.

У сөзиниң давамида лагерларниң сиртидики уйғурларниң һаятиму лагердин бәк чоң пәрқ қилмайдиғанлиқини, һәммила җайни қаплиған сақчилар вә тәкшүрүш понкитлири, мәсчитләрниң чеқилиши, хитай кадирлириниң уйғурларниң өйлиридә “туғқан болуш” намида йетивалидиғанлиқини, бу зулумлардин қечип чәтәлләргә чиқип кәткән уйғурларниң йәнила хитайниң паракәндә қилишидин қутулалмайватқанлиқини, хитай һөкүмитиниң бесими сәвәблик көплигән дөләтләрниң шу җайларға қечип барған уйғур мусапирлирини хитайға қайтуруп бәргәнликини тилға алди.

Бу қетимқи йиғинда гуваһлиқ бәргүчиләрниң йәнә бири америка ташқи ишлар министирлиқи шәрқий асия вә тинч окян ишлири идарисиниң ярдәмчи мудири лавра стон иди. У нуқтилиқ қилип америкиниң нәччә он йиллап демократийә, ортақ һәқ-һоқуқлар, җүмлидин инсан һәқлири саһәсидә пүтүн дуняға үлгә болуп кәлгәнликини, әмдиликтә америка билән һәр тәрәплимә мунасивәт орнитиватқан хитайниң болса дәл бу мәзмунларниң әксичә иш көрүватқанлиқини, уйғурлар дияридики шиддәт билән көпийиватқан лагерларниң буниңдики бир типик мисал икәнликини, өзигә кәлгән учурлардин мәлум болушичә бу кишиләр арисида америкиниң мәңгүлүк олтурум һоқуқиға еришкәнләр, америка пуқраси болған кишиләрниң уруқ-туғқанлириму барлиқини баян қилди. Шуниң билән биргә өзлириниң хитай тәрәп билән болған алақидар сөһбәтләрдә изчил бу мәсилини тәкитләп келиватқанлиқини, лагердикиләрниң әһвали һәққидә тәпсилий мәлумат беришни һәмдә уларни тездин қоюветишни тәләп қилип келиватқанлиқини, америка ташқи ишлар министири майк помпйо, америка дөләт мудапиә министири җим маттис, муавин президент майк пәнс, америкиниң б д т дики баш әлчиси никки халей қатарлиқлар изчил хитай һөкүмити уйғурлар диярида иҗра қиливатқан бастурушларниң хәлқара җамаәткә қандақ йосунда “бихәтәрлик хирислири” пәйда қиливатқанлиқи тоғрилиқ сөз қиливатқанлиқини тәкитлиди.

У сөзиниң давамида америка ташқи ишлар министирлиқиниң министирлиқлар ара сөһбәтләрни тәшкилләп уйғурлар дияридики бастуруш һәрикәтлири һәққидә көп қирлиқ музакириләрни тәшкиллигәнликини, хитай һөкүмитиниң хитай-америка мунасивәтлирини уйғурларни бастурушқа дәстәк қиливелишиниң алдини елиш үчүн хизмәтләр ишлиниватқанлиқини, бу мәсилидә дуняви миқяста дипломатик бирликни ишқа ашуруш көзлиниватқанлиқини ейтип өтти. Шуниң билән биргә өзлириниң изчил америкидики уйғур муһаҗирлири билән вә америка қанун органлири билән учришип, америкидики уйғурларниң бихәтәрликини қоғдаватқанлиқини, дуняниң һәрқайси җайлиридики америка әлчиханилири вә һәрқайси һөкүмәтләрниң хәтәр астида қалған уйғур мусапирлириға һәмдәм болуватқанлиқи, әмма хитай һөкүмитиниң уйғурлар дияридики қилмишини түптин өзгәртиштә йәнила хәлқараниң иш бирлики болуши лазимлиқини алаһидә тәкитлиди.

Гуваһлиқ бериштин кейин комитет рәиси вә башқа әзалар гуваһлиқ бәргүчиләрдин алақидар мәсилиләр бойичә соаллар сориди. Болупму уларниң “америка ташқи ишлар министирлиқи уйғурларниң зулумға учраш мәсилисидә немиләрни қилди?” дегән мәзмундики соаллириға скот басбий вә лавра стон тегишлик җавабларни берип, америка һөкүмитиниң бу җәһәттә бир қатар хизмәтләрни қиливатқанлиқини баян қилди. Болупму комитет рәиси гарднер әпәнди “һазир чәтәлләрдики уйғурларни қоғдап қелиш һәққидә пикирләр бар. Болупму уйғурларни мәҗбурий йосунда хитайға қайтуруп бәрмәслик, худди бир қисим явропа дөләтлириниң қилғинидәк уйғурларни хитайға қайтурушни тохтитишни америка ташқи ишлар министирлиқи қолламду?” дәп сориғанда скот басбий “биз омумән һәрқандақ уйғурни мәҗбурий йосунда хитайға қайтуруп беришкә қарши туримиз” деди.

Шу қатарда комитет әзалиридин маркей әпәнди “сизниңчә һазир лагерларға қамалған уйғурларниң сани һәққидә бирәр ениқ мәлумат барму?” дәп сориғанда скот басбий “истихбарат органлиримизниң мәлуматлириға қариғанда нөвәттә лагерларға соланғанларни 800 миңдин бирнәччә милйонғичә, дәп тәхмин қилмақтимиз. Әмма бу районға берип әһвал игиләш имканимиз болмиғанлиқи үчүн ениқ санни билмәймиз” деди.

Йиғинниң соал-җаваб бөликидә йәнә америка-хитай сода мунасивитидә инсан һәқлириниң қандақ орун игилиши, уйғурларниң бастурушқа учришиға қарита мусулманлар дунясини қандақ һәрикәткә кәлтүрүш қатарлиқ көплигән темилар бойичиму соаллар соралди.

Мәлум болушичә, бу қетимқи йиғинниң хатирилири америка ташқи ишлар министирлиқи, ақ сарай вә дөләт мәҗлисигә сунулидиған болуп, уларниң хитайға қаритилған ташқи сиясәтләрни түзүшидә муһим пайдилиниш материяли болидикән.