Mutexessisler: Uyghurlarni xitaylashturushmu irqiy qirghinchiliqning bir qismi

Xitay hökümiti Uyghurlarni xitaychilashturushta Uyghur rayonidiki Uyghur oqutquchilarni xitay tilida ders ötüsh sewiyisige yetküzüsh üchün ularning xitay tili iqtidarini östürüshke 9 milyon dollardin artuq meblegh ajratqan. Yuqiridiki sürette, Uyghur oqughuchilar xitay tilida ders anglimaqta. 2004-Yili 3-mart, korla.

2009-Yil yüz bergen “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” xitayning 60 yildin béri qollinip kelgen “Milletler ittipaqliqi” siyasitining meghlup bolghanliqini jakarlighandin kéyin, shi jinping “Jungxu'a milletliri ortaq gewdisi éngini mustehkemlesh” sho'arini otturigha qoyghanidi. Xitay da'iriliri emdi bu siyasetni yuqiri dolqun'gha chiqirishning konkrét qedemlirini basqan.

Xitayning “Tengritagh tori”, “Shinjang géziti” tori yéqinda chiqarghan bir xewerge qarighanda, Uyghur aptonom rayonluq hökümet “14-Besh yilliq pilan mezgilide milletler ittipaqliqida ilghar, nemunichi rayonlarni qurush pilani” toghruluq höjjet tarqatqan. Mezkur pilanda “Shinjangda jungxu'a milletliri ortaq gewdisi éngini mustehkemleshni asas qilip, pütün diqqetni shinjangning muqimliqi we ebediy eminlikini qoghdashqa merkezleshtürüsh؛ siyasiy ortaq gewde, iqtisadiy ortaq gewde, medeniyet ortaq gewdisi we jem'iyet ortaq gewdisi qatarliq töt tereptin pilan tüzüp, milletler ittipaqliqida ilghar, nemunilik rayonlarni berpa qilish xizmitini pilanliq, sistémiliq halda ilgiri sürüsh” wezipisi békitilgen.

Amérikadiki siyasiy analizchi ilshat hesen ependi “Jungxu'a milletliri” dégen atalghuning kélip chiqish tarixi heqqide söz qilip, uning eslide ichkiri ölkilerdiki xitay puqralirini körsitidighanliqini bildürdi.

Xitay hökümiti bu pilanida, her qaysi wilayet (oblast, sheher) ning tarixiy medeniyet alahidiliki, ijtima'iy iqtisadiy asasi, milletlerning nopus qurulmisi we nemunichi rayon qurush alahidilikige asasen 14 wilayet (oblast, sheher) ni “Milletler ittipaqliqini nuqtiliq ilgiri sürüsh rayoni, milletler ittipaqliqini chongqurlashturush we kéngeytish rayoni, milletler ittipaqliqini mustehkemlesh we kücheytish rayoni” dégen üch rayon'gha bölgen hemde buninggha munasiwetlik 40 türlük nuqtiliq wezipe, 3 chong qurulush we 2 türlük mexsus heriket orunlashturghan.

Xitay hökümiti bu pilanini “Jungxu'a milletliri ortaq gewdisi éngini kücheytip, milletler ittipaqliqini ilgiri sürüsh xizmiti” ning “Aliy nusxisi” dep atighan bolup, 2025-yilghiche 14 wilayet (oblast, sheher) ni “Milletler ittipaqliqida memliket boyiche nemunichi rayon” gha aylandurush, 90 pirsenttin artuq nahiye (bazar, sheher) ni “Milletler ittipaqliqida aptonom rayon boyiche nemunichi rayon” gha aylandurush, 1000 din artuq idare-organni “Milletler ittipaqliqida memliket we aptonom rayon boyiche nemunichi orun” gha aylandurush nishani békitilgen.

Amérikadiki kishilik hoquq adwokati téng biyaw ependi “Jungxu'a milletliri ortaq gewdisi” namidiki bu assimilyatsiye siyasiti heqqide toxtilip mundaq dédi: “Ularning shinjangni medeniyet arqiliq ozuqlandurush, jungxu'a milletliri ortaq gewdisi éngi dégenliri emeliyette Uyghur, qazaq qatarliq milletlerni medeniyet we idé'ologiye jehette özgertish we assimilyatsiye qilish؛ shu arqiliq ularning öz tili, medeniyiti we dinigha bolghan tewelikini ajizlashturush we yoq qilish. Bumu emeliyette irqiy qirghinchiliqning bir qismi”.

Yuqiriqi xewerde éytilishiche, xitay hökümiti bu pilani arqiliq “Jungxu'a milletliri ortaq gewdisi éngini mustehkemleshni shinjang xizmitining her qaysi sahelirige bashtin ayagh singdürüsh” meqsitige yetmekchi bolghan hemde bu pilanni omumyüzlük ijra qilish üchün “Rehberlikni kücheytish, siyaset jehettin qollash, xizmet bahalashta ölchem qilish, milletlerning qoshulushigha küchlük ilham bérish we turmushigha kapaletlik qilish” dégendek 16 türlük siyaset-höjjetlerni chiqarghan we toluqlighan.

Amérikadiki tunggan analizchi ma jü ependi xitayning “Milletler ittipaqliqi”, “Jungxu'a milletliri ortaq gewdisi” dégen nersilirining mahiyette bashqa milletlerni xitaylashturush siyasiti ikenlikini bildürüp mundaq dédi: “Bularning hemmisi emeliyette yillardin buyan dawamliship kéliwatqan xitaylashturush jeryani. Némishqa xitaylashturidu? chünki xitay kompartiyesi shuni biliduki, oxshash millet, oxshash idiyediki puqralargha hökümranliq qilish asan. Hemmisi oxshash bolghanda, dölet mashinisining bir wéntisigha aylinidu. Eger oxshimighan millet, oxshimighan medeniyet, oxshimighan din mewjut bolsa, oxshimighan idiye tughulidu. Buni xitaydek mustebit hakimiyet qobul qilmaydu. Uyghurlar yaki bashqa milletler xitaylashsa xitaygha paydiliq. Shunga dinlarni xitaychilashturush, jungxu'a milletliri dégenlirining hemmisi quruq gep, xitaylashturushla rast”.

Xitayning “Tengritagh tori”, “Shinjang géziti” tori chiqarghan xewerlerdin melum bolghinidek, bu yil1-ayning 14-küni Uyghur aptonom rayonluq hökümet re'isi erkin tunyaz hökümet xizmitidin bergen doklatida, buningdin kéyinki besh yilda “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini mustehkemlesh, eng zor derijide ittipaqliship, qelblerni mujessemlesh” ni asas qilip, “Milletler ittipaqliqi” tereqqiyatini téximu ilgiri süridighanliqini, islam dinini xitaychilashturidighanliqini bayan qilghanidi.

1-Ayning 31-küni, Uyghur aptonom rayonluq siyasiy kéngesh yighinida “Jungxu'a milletliri tarixiy qarishini turghuzup, jungxu'a milletliri ortaq gewdisi éngini mustehkemlesh” témisi muzakire qilin'ghan we bu heqtiki wezipiler siyasiy kéngeshning 2023-yilliq pilanigha kirgüzülgen.

Yuqiriqilarning hemmiside, shi jinpingning 20-qurultay rohini izchillashturush, jungxu'a milletliri, yeni xitay milliti ortaq éngini kücheytip, qelblerni “Anarning uruqidek” birleshtürüsh, az sanliq milletlerning tilini xitay tiligha almashturush, ularning medeniyitini xitay medeniyitige qoshuwétish, ularning dinlirini xitaychilashturush nishani belgilen'gen.

Analizchi ma jü ependi hazirqidek bundaq weziyette Uyghurlarning assimilyatsiye bolush xetirining dawamlishidighanliqini bildürüp mundaq dédi: “Shi jinping we xitay kompartiyesi aghdurulmighuche, xitaydiki milletchilik yoqalmighuche Uyghurlar yaxshi kün körelmeydu. Buninggha imkaniyet yoq. Bu, Uyghurlar we shu rayonda yashawatqan her bir adem éniq tonushi kérek bolghan, qilche shek-shübhisi bolmighan bir ré'alliqtur”.

Ilshat hesen ependi xitay hökümitining bu “Jungxu'a milletliri ortaq éngi” dégen yéngi qalpaq, yéngi nam astida Uyghurlarni assimilyatsiye qilip yoqitish suyiqestige qet'iy qarshi turush, xelq'arada qarshiliq qozghash, eng muhimi Uyghurlarning öz teqdirini öz qoligha élish üchün küresh qilishi kéreklikini bildürdi.