Хитайниң уйғур дияридики көз-қулиқи зорийиватамду?

“хитайниң шинҗаңдики көз, қулиқи зораймақта” намлиқ мақалидә, хитайниң уйғур диярида сақчилар қошунини җиддий көпәйтиватқанлиқи баян қилинған.

Йеқинда җамес лайболд вә адриян зәнзниң апторлуқида “дипломатийә ишлири” торида елан қилинған “хитайниң шинҗаңдики көз, қулиқи зораймақта” намлиқ мақалидә, хитай һөкүмитиниң уйғур диярида сақчи қурулушини зор дәриҗидә кеңәйтип, шәһәрләрдин йеза, қишлақларғичә сақчи понкитлирини җиддий рәвиштә көпәйтиватқанлиқи баян қилинған. Мәзкур мақалиниң қошумчә темиси: “қулайлиқ сақчилириниң 24 саәтлик чарлиши” дин ибарәт болуп, мақалә өткән бир қанчә ай ичидә уйғур диярида йүз бәргән алаһидә өзгиришләрни мәзмун қилған.

Мақалә мундақ башлиниду: “алдинқи бирқанчә айда, хитайниң ғәрбий шималидики тинчсиз шинҗаң районида ғайәт зор өзгиришләр барлиққа кәлди. Мәзкур районда миңлиған йәрлик сақчи идарилири қурулуп, пүтүн күнлүк арқасәп мулазимәтлирини башливәтти. ‛қулайлиқ сақчи идариси‚ дегән намда мәлум болуватқан бу қурулма һакимийәт бешидики хитай компартийисиниң узундин буян шинҗаң районида зор тәсир қозғап келиватқан диний вә етник қаршилиқ һәрикәтлирини түгитиш йолидики әң йеңи тиришчанлиқидур. 2009-Йили үрүмчидә йүз бәргән әҗәллик топилаңда уйғур вә хитай арисидики қанлиқ тоқунуштин кейин, хитай һакимийити бихәтәрлик қурулмилирини зор дәриҗидә кеңәйтип, районни контрол қилишни күчәйтти.”

Мақалидә йәнә, хитай һакимийитиниң 2014-йилидин башлап 200 миң кадирни төвәнгә чүшүрүп, уйғурлар үстидики назарәтни күчәйткәнлики, болупму чен чүәнго уйғур аптоном райониға партком секретари болуп тәйинләнгәндин кейин, “муқимлиқни һәмминиң алдиға қоюш” чақириқи билән қисқиғина вақит ичидә йүзләрчә сақчи идарисини қуруп чиққанлиқини илгири сүриду.

Мақалидә, хитай һакимийитиниң үрүмчидила 949 бихәтәрлик сақчи понкити қуруп чиққанлиқини, һазир қәшқәр, хотән, ақсу, ғулҗа районлирида бу қурулушни җиддий елип бериватқанлиқини тәкитләп, тәклимакан қумлуқи бойиға җайлашқан, нопусниң 81% ини уйғурлар тәшкил қилидиған мәкит наһийисидә 61 сақчи идариси қуруп чиққанлиқи, буниң ичидә һәрбир йеза, базарда 14 сақчи идариси барлиқи тилға елинған.

Мақалидә йәнә, хитай һакимийитиниң уйғур диярида бу йил йеңидин 31 миң сақчи қобул қилиш пиланини йолға қойғанлиқи, 2012-йилидин буян, уйғур районида 60 миң бихәтәрлик хадиминиң көпәйтилгәнлики вә “шинҗаң уйғур аптоном райониниң җамаәт хәвпсизлик хамчотиниң толиму қиммәткә чүшкәнлики” көрситилип: “бу хамчот 2009-йилидин буян 356 пирсәнт ашқан болуп, 2016-йили, йәттә милярд америка доллириға йәткән. Һалбуки, шинҗаңниң җәмий ички бихәтәрлик хираҗәт хамчоти буниңдин үч һәссә көп болуп, 2015-йилиниң өзидила йәрлик малийәниң бихәтәрликкә аҗратқан хираҗити вә мәркизи һөкүмәтниң аҗратқинини қошқанда, бу сан 25 милярд америка доллиридин ешип кәткән” дәп баян қилинған.

Хитай һөкүмити техи йеқиндила йолға қойған “хәлқ сақчиси қанун лайиһиси” кишилик һоқуқ тәшкилатлири һәмдә көзәткүчиләрниң наразилиқини қозғиған иди. Мақалидә әкс әттүрүлгән хитайниң уйғур диярида сақчилар қошунини зор күч билән көпәйтиш мәсилиси тоғрилиқ зияритимизни қобул қилған д у қ баш катипи долқун әйса әпәнди бу һәқтә өз қарашлирини оттуриға қоюп өтти.

“хитайниң шинҗаңдики көз-қулиқи зораймақта” намлиқ мақалидә мутәхәссисләрниң, бу қәдәр зор мәбләғ билән күчәйтиливатқан сақчи күчлиригә тайинип районни идарә қилиш сиясити зораван қаршилиқ һәрикәтлирини қаримаққа мәлум дәриҗидә чәкләш мәқситигә йәткән болсиму, уйғур-хитай арисидики ишәнчисизликни, мәдәнийәт тоқунушини күчәйткәнликини тәстиқлайдиғанлиқи баян қилинип, хитайниң уйғур райониға қарита йолға қоюватқан бу тәдбирлириниң әмәлийәттә бу районниң чуңқур ички қатламлирида өткүр бир зиддийәтниң мәвҗутлуқини дәлилләйдиғанлиқини илгири сүриду.

Германийә беримин парламентиниң милләт вәкили мустафа өздәмир әпәндиму юқириқи қарашни тәкитләп, хитайда сақчи зораванлиқиниң йилсери әвҗ еливатқанлиқини әскәртти. У мундақ дәйду: “уйғурларниң мәдәнийәт, тил, дин вә өрп -адәтлириниң зорлуқ билән бастурушқа учраватқанлиқини ғәрб ахбарат васитилири тилға елип кәлмәктә. Болупму сақчи зораванлиқи билән уйғур кимликини йоқитишқа урунуш уйғурларниң вәтинидә әвҗ алмақта. Бир милләтниң кимлики зорлуқ билән өзгәртишкә мәҗбурланса, зорлуқ билән җаваб бериш йолини таллайдиғанларниң сани көпийиду. Бу хитай вә районниң муқимлиқи үчүн зиянлиқ. Уйғурлар сақчи террориниң қурбанлири болмаслиқи керәк.”

Илһам тохти гурупписиниң рәиси әнивәрҗан әпәндиму бу һәқтә тохтилип, хитайниң һәр түрлүк қаттиқ қол сиясәтлириниң уйғур диярини тинчитишта мувәппәқийәтлик болалмиғанлиқини тилға алди.

“хитайниң шинҗаңдики көз-қулиқи зораймақта” намлиқ мақалидә йәнә, тибәттә йолға қойған сақчи сиясити вә буниң ақивити һәққидиму тохтилип өткән.