Xitayning Uyghur diyaridiki köz-quliqi zoriyiwatamdu?

“Xitayning shinjangdiki köz, quliqi zoraymaqta” namliq maqalide, xitayning Uyghur diyarida saqchilar qoshunini jiddiy köpeytiwatqanliqi bayan qilin'ghan.

Yéqinda jamés laybold we adriyan zenzning aptorluqida “Diplomatiye ishliri” torida élan qilin'ghan “Xitayning shinjangdiki köz, quliqi zoraymaqta” namliq maqalide, xitay hökümitining Uyghur diyarida saqchi qurulushini zor derijide kéngeytip, sheherlerdin yéza, qishlaqlarghiche saqchi ponkitlirini jiddiy rewishte köpeytiwatqanliqi bayan qilin'ghan. Mezkur maqalining qoshumche témisi: “Qulayliq saqchilirining 24 sa'etlik charlishi” din ibaret bolup, maqale ötken bir qanche ay ichide Uyghur diyarida yüz bergen alahide özgirishlerni mezmun qilghan.

Maqale mundaq bashlinidu: “Aldinqi birqanche ayda, xitayning gherbiy shimalidiki tinchsiz shinjang rayonida ghayet zor özgirishler barliqqa keldi. Mezkur rayonda minglighan yerlik saqchi idariliri qurulup, pütün künlük arqasep mulazimetlirini bashliwetti. ‛qulayliq saqchi idarisi‚ dégen namda melum boluwatqan bu qurulma hakimiyet béshidiki xitay kompartiyisining uzundin buyan shinjang rayonida zor tesir qozghap kéliwatqan diniy we étnik qarshiliq heriketlirini tügitish yolidiki eng yéngi tirishchanliqidur. 2009-Yili ürümchide yüz bergen ejellik topilangda Uyghur we xitay arisidiki qanliq toqunushtin kéyin, xitay hakimiyiti bixeterlik qurulmilirini zor derijide kéngeytip, rayonni kontrol qilishni kücheytti.”

Maqalide yene, xitay hakimiyitining 2014-yilidin bashlap 200 ming kadirni töwen'ge chüshürüp, Uyghurlar üstidiki nazaretni kücheytkenliki, bolupmu chén chüen'go Uyghur aptonom rayonigha partkom sékrétari bolup teyinlen'gendin kéyin, “Muqimliqni hemmining aldigha qoyush” chaqiriqi bilen qisqighina waqit ichide yüzlerche saqchi idarisini qurup chiqqanliqini ilgiri süridu.

Maqalide, xitay hakimiyitining ürümchidila 949 bixeterlik saqchi ponkiti qurup chiqqanliqini, hazir qeshqer, xoten, aqsu, ghulja rayonlirida bu qurulushni jiddiy élip bériwatqanliqini tekitlep, teklimakan qumluqi boyigha jaylashqan, nopusning 81% ini Uyghurlar teshkil qilidighan mekit nahiyiside 61 saqchi idarisi qurup chiqqanliqi, buning ichide herbir yéza, bazarda 14 saqchi idarisi barliqi tilgha élin'ghan.

Maqalide yene, xitay hakimiyitining Uyghur diyarida bu yil yéngidin 31 ming saqchi qobul qilish pilanini yolgha qoyghanliqi, 2012-yilidin buyan, Uyghur rayonida 60 ming bixeterlik xadimining köpeytilgenliki we “Shinjang Uyghur aptonom rayonining jama'et xewpsizlik xamchotining tolimu qimmetke chüshkenliki” körsitilip: “Bu xamchot 2009-yilidin buyan 356 pirsent ashqan bolup, 2016-yili, yette milyard amérika dollirigha yetken. Halbuki, shinjangning jem'iy ichki bixeterlik xirajet xamchoti buningdin üch hesse köp bolup, 2015-yilining özidila yerlik maliyening bixeterlikke ajratqan xirajiti we merkizi hökümetning ajratqinini qoshqanda, bu san 25 milyard amérika dolliridin éship ketken” dep bayan qilin'ghan.

Xitay hökümiti téxi yéqindila yolgha qoyghan “Xelq saqchisi qanun layihisi” kishilik hoquq teshkilatliri hemde közetküchilerning naraziliqini qozghighan idi. Maqalide eks ettürülgen xitayning Uyghur diyarida saqchilar qoshunini zor küch bilen köpeytish mesilisi toghriliq ziyaritimizni qobul qilghan d u q bash katipi dolqun eysa ependi bu heqte öz qarashlirini otturigha qoyup ötti.

“Xitayning shinjangdiki köz-quliqi zoraymaqta” namliq maqalide mutexessislerning, bu qeder zor meblegh bilen kücheytiliwatqan saqchi küchlirige tayinip rayonni idare qilish siyasiti zorawan qarshiliq heriketlirini qarimaqqa melum derijide cheklesh meqsitige yetken bolsimu, Uyghur-xitay arisidiki ishenchisizlikni, medeniyet toqunushini kücheytkenlikini testiqlaydighanliqi bayan qilinip, xitayning Uyghur rayonigha qarita yolgha qoyuwatqan bu tedbirlirining emeliyette bu rayonning chungqur ichki qatlamlirida ötkür bir ziddiyetning mewjutluqini delilleydighanliqini ilgiri süridu.

Gérmaniye bérimin parlaméntining millet wekili mustafa özdemir ependimu yuqiriqi qarashni tekitlep, xitayda saqchi zorawanliqining yilséri ewj éliwatqanliqini eskertti. U mundaq deydu: “Uyghurlarning medeniyet, til, din we örp -adetlirining zorluq bilen basturushqa uchrawatqanliqini gherb axbarat wasitiliri tilgha élip kelmekte. Bolupmu saqchi zorawanliqi bilen Uyghur kimlikini yoqitishqa urunush Uyghurlarning wetinide ewj almaqta. Bir milletning kimliki zorluq bilen özgertishke mejburlansa, zorluq bilen jawab bérish yolini tallaydighanlarning sani köpiyidu. Bu xitay we rayonning muqimliqi üchün ziyanliq. Uyghurlar saqchi térrorining qurbanliri bolmasliqi kérek.”

Ilham toxti guruppisining re'isi eniwerjan ependimu bu heqte toxtilip, xitayning her türlük qattiq qol siyasetlirining Uyghur diyarini tinchitishta muweppeqiyetlik bolalmighanliqini tilgha aldi.

“Xitayning shinjangdiki köz-quliqi zoraymaqta” namliq maqalide yene, tibette yolgha qoyghan saqchi siyasiti we buning aqiwiti heqqidimu toxtilip ötken.