Хотән қаштеши хоримас хәзиниму?

Хотән қаштеши тарихтин буян хитай өлкилиридә “ғәрбий юртниң аҗайибатлири” қатарида әтиварлинип кәлгән.

Хотән қаштеши тарихтин буян хитай өлкилиридә “ғәрбий юртниң аҗайибатлири” қатарида әтиварлинип кәлгән болуп, қаштешиға болған еһтияҗниң ешишиға әгишип қаштеши қезиш барғансери миңлиған кишиләрни “чақмақ тезликидә бейишниң йеңи йоли” қатарида өзигә җәлп қилип кәлгәнлики мәлум. Шуниң билән биргә бу саһәдики көплигән тирагедийәлик киризислар һәр саһәниң зор диққитини қозғап кәлмәктә.

Хитай даирилири хотән қаштешини қалаймиқан ечишқа “қаттиқ зәрбә” бәрмәкчи

Илгири хитай даирилири хотәндә қаштешини қалаймиқан қезишни чәкләш буйруқлирини җакарлиған болсиму, юруңқаш вә башқа дәря саһиллирида қаштешини қанунсиз вә қалаймиқан қезиш йәнила давам қилип кәлгән. Нәтиҗидә хотәнни ялғуз қаштеши байлиқи биләнла әмәс, муһими һаятлиқ сүйи билән тәминләп келиватқан юруңқаш дәряси тезла хотән вилайитидә кәлкүн апитиниң мәнбәсигә айлинип қалған.

Хотән вилайити вә хотән шәһиридики мунасивәтлик даириләр, бу нөвәт 2-ай кириши билән буни түзәшкә тәдбир елиш үчүн, арқа-арқидин чәкләш буйруқи елан қилған.

AFP

Бу һәқтики уқтурушларда қаштешини қанунсиз колашқа зәрбә бериштә техиму қаттиқ тәдбир қолланғанлиқини вә қораллиқ сақчи әвәтип бир нәччә муһим кан орнини йеқиндин қоғдайдиғанлиқи тәкитләнгән. Агаһландурушларда мундақ дейилгән: “биз муһим районларда тор тәкшүрүши һәмдә қәрәллик тәкшүрүшни давамлаштуримиз”, “қаштеши қезиш районидики асаслиқ қатнаш түгүнлиридә көчмә тәкшүрүш понкити қурулуп, қанунсиз кан үскүнилирини тутуп қелип, қанунсиз қаштеши қезишни қәтий бир тәрәп қилимиз.”

Әскәртилишичә бу тәдбирләр һөкүмәтниң хотән қаштеши қезиштики қалаймиқанчилиқни түзәштики “қәтий ирадиси” вә “күчлүк тиришчанлиқи” ни намаян қилидикән.

Хитай хәзинә овчилири: “һазир қаштешини тапмақ асан әмәс!”

Һалбуки довйин қатарлиқ иҗтимаий таратқулардики видийолардин даириләрниң бу нөвәт чәклимә елан қилиши маһийәттә йәнила уйғур елидики дәрялардин қаштеши терип бир күндила бай болуп кетиш һәвисидики “қаштеши овчилири” ни риғбәтләндүрүш болуватқанлиқи мәлум. Техи йеқинқи күнләрдә хотәнгә йетип кәлгән хитайларниң довйинда тарқатқан бир видийосида, уларниң юруңқаш дәря саһилида “қаштеши қезиш чәклиниду” дегән чоң қизил хәтлик агаһландурушқа писәнтму қилмай, һәтта шу хил агаһландуруш тахтилири қоюлған җайниң өзидики тосуқлардин атлап өтүп саһилға кириватқанлиқи вә халиғанчә таш териватқанлиқидәк қилмишлири ашкарилиниду.

---

Мунасивәтлик хәвәрләр

Хотәнлик бир қаштеши содигири немә үчүн қачақ йол арқилиқ түркийәгә қечишқа мәҗбур болди?

Уйғур елидики “террорлуқниң капитал мәнбәси хотән қаштеши” му?

Хотән қаштеши уйғурлардин узақлашмақта

---

Хитайдики қаштеши содиси тор супилирида бәзиләрниң қәйт қилишичә, хитай һөкүмити 2014-йили қаштеши байлиқини қалаймиқан ечишни қаттиқ чәкләш буйруқи елан қилғандиму, алий дәриҗилик қаштеши материялларниң баһасиниң шиддәт билән өсүшини кәлтүрүп чиқарған. Шуңа торларда “ечиш чәкләнгәндин кейин, хотән қаштешиниң баһаси өрләмду?” дегәндәк муназириләр қизип кәткән.

Бу қетимқи чәкләш тәдбириниң чиқиши хитай хәзинә овчилириниң тезликтә хотәнгә қарап еқишини риғбәтләндүрүватқан болуп, бәзиләр “һазир юруңқаштин қаш тепиш ундақ асан әмәс” дейишкән; йәнә бәзиләр болса қаштеши учримиған тәқдирдиму шу баһанидә хотәнгә берип маканлишишниң йәнила яхши пурсәтләр билән тәминләйдиғанлиқини тәкитлигән. Бу һәқтики язмиларниң биридә “бәлким дәл мушу ‛гөһәр‚ юруңқаш дәрясини сансизлиған кишиләрниң қәлбидики чүш маканиға айландуруши мумкин” дейилгән.

Хотән қаштеши қайта һасил болмайдиған байлиқ

Мәлум болушичә, хитай иҗтимаий таратқулирида йеқиндин буян юруңқаш дәряси “хитайдики әң қиммәт дәря” дәп тәшвиқ қилинмақта.

Хотән шәһиридин еқип өтидиған юруңқаш дәрясиниң узунлуқи 325 километир. Бу дәря қурум (коинлун) теғиниң шималий етикидики музлуқтин пәйда болуп, нурғун наһийә вә шәһәрләрдин өтиду. Ахирида тарим ойманлиқиға еқип, қарақаш дәряси билән бирлишип хотән дәрясини һасил қилиду. Нөвәттә хотәндин тепилған есил ташларниң түри 72 хилға, буниң ичидә қаштешиниң турила 44 хилға йетиду. Болупму юруңқаш дәрясидин чиқидиған алий дәриҗилик сүзүк ақ қаштеши, йешил қаштеши вә қара қаштеши байлиқи нөвәттә “гөһәр” гә айланмақта. Шуңиму мәйли тарихий қиммәт яки иқтисадий қиммәт нуқтисидин болсун юруңқаш дәряси аз учрайдиған хәзинә һесаблиниду.

Тарихий материялларға асасланғанда хотән қаштеши рудисиниң тарихи 8000 миң йиллар әтрапида болуп, хотән хәлқи қаштешини күндилик турмуш буюмлири вә әтиварлиқ зибу-зиннәт сүпитидә ишләткән. Шундақла қиммәтлик боюм сүпитидә сода йоллири арқилиқ хитай тәвәсигә һәмдә башқа әлләргә тошулған. Қаштеши содиси “йипәк йоли” динму бурун башланған болуп, хотән қаштешиниң рәсмий қезилиш тарихи аз дегәндиму бәш миң йил әтрапида икән. Һалбуки, қайта һасил болмайдиған қаштеши йеқинқи 20 йил мабәйнидә зиядә қезиш вә қалаймиқан колаш сәвәбидин чоңқур колимиғичә тапқили болмайдиған һаләткә келип қалған. Дәря саһили еғир бузғунчилиққа учрап хотән вилайитиниң муһитиғиму еғир бузғунчилиқ елип кәлмәктә икән.

Әмәлийәттә, қайта һасил болмайдиған байлиқ болуш сүпити билән, хотән қаштешиниң аз учрайдиғанлиқи аллиқачан айдиңлашқан вә баһаниң өсүши муқәррәр йүзлинишкә айланған. Һөкүмәтниң йеңи чәклимиси болса шу сәвәбтин бу йүзлинишни бәлгилик дәриҗидә тезләткән.

Хотән хәлқи қаштешиниң қиммитини тонуп йәткинидә униңдин мәһрум қалмақта

Базар нуқтисидин қариғанда нурғун кишиләр бу хил йүзлинишни хотәндики йәрлик таш колиғучиларға пайдилиқ болиду, дәп ойлиши мумкин. Әмма һазир йәрлик уйғурлар өз туприқидики қаштешини колап пайдилиниш у яқта турсун, бу “гөһәр” гә қоли йәтмәс һалға кәлгән.

Түркийәдә яшаватқан уйғурлардин “шәрқий түркистан уйғур кишилик һоқуқ көзитиш тәшкилати” ниң баш катипи абдуләһәд удун хотәндә туғулуп өскән. Униң хотәндики уруқ-туғқанлири бир қанчә әвлад ташчилиқ (йәни қаштеши содиси) билән шуғулланған болғачқа өзиниң хотән қаштеши байлиқини ечишниң илгирики вә һазирқи әһваллиридин хәвәрдар икәнликини билдүрди.

Униң чүшәндүрүшичә, хотән қаштеши егизлики 3500 метирдин ашидиған қурум теғидики ташлардин пәйда болған. Тәбиий геологийә вә музлуқ һәрикити тәрипидин аҗралғандин кейин, у парчилинип, андин ямғур вә қар сәвәбидин дәряларда домилап еқип ююлиду. Бу ташлар тәдриҗий һалда хотән қаштешиға тәрәққий қилип, қайта һасил болмайдиған қиммәтлик байлиққа айлиниду. Шуңиму интайин чәклик вә қиммәтлик. Һалбуки уйғурлар техи 90-йилларғичә тәбиәтниң өзлиригә ата қилған немитиниң зади қанчилик қиммәтлик икәнликини билип кетәлмигән.

Қаштешиниң даңқини аңлап йетип кәлгән хитай содигәрләрниң көпийиши билән, йәрлик уйғурлар уни тәдриҗий һалда кичик көләмдики қезип сатидиған бир игиликкә айландурған вә мәхсус қаштеши базарлирини бәрпа қилған.

Һалбуки 2000-йиллардин кейин, хитай көчмәнләрниң еғир типлиқ қезиш машинилири вә сайманлар билән кәң көләмлик вә һәддидин зиядә қезиш қилмишлири саһиллардинла теривалғили болидиған хотән қаштешини чоңқур қазмиғучә тапқили болмайдиған һалға елип кәлгән. Хотән қаштеши мәнбәсидин хораш кризисигә дуч келиш билән тәң хотәндики адәм вә җанлиқларниң һаятлиқ су мәнбәси болған юруңқаш дәрясиниң екологийилик муһитини еғир бузғунчилиққа дучар қилған.

Илгирики хәвәр материялларға қариғанда, 2007-йили өктәбирдә хитай йәр вә байлиқ министирлиқи хотән қаштешини қезишни чәклигән. Буниңға хотәнниң юруңқаш дәряси әтрапиға топланған 20 миң‏ хитай ишчиниң қаштеши издәш үчүн тәбиәткә селиватқан зиянкәшлики дуня мәтбуатлирида ашкариланғанлиқи, шундақла муһит мутәхәссислириниң агаһландуруши сәвәб болған. Биринчи дәриҗилик хотән қаштешиниң баһаси шу қетимлиқ чәкләштин кейин һәр грами 10 миң сом (тәхминән 1380 америка доллири) өрлигәникән. Болупму, 2008-йилидики бейҗиң олимпик мусабиқисидә қиммәтлик хотән қаштешини олимпик медалиға орнитиш қарар қилинғандин кейин, әслидила хорап кетиватқан қаштеши мәнбәлири йәнә бир қетим әсәбийләрчә коланған.

Қаштеши қезишқа “қаттиқ зәрбә бериш” уйғурларни нишан қилип кәлмәктә

Абдуләһәд удунниң қаришичә, әмдиликтә хитай һөкүмитиниң қаштеши қезишни башқуруш тәдбирлирини қоллинишқа башлиғанлиқи қандақтур қаштеши байлиқини вә яки байлиқ мәнбәси болған юруңқаш дәрясини қоғдашни мәқсәт қилмайду. Бу пәқәт қаштеши байлиқиниң уйғурларниң қолидин рәсмий шәкилдә тартивелинидиғанлиқидин дерәк бериду. У “бу һал қаштешиниңму худди уйғур елиниң башқа байлиқлириға охшашла хитай һөкүмитиниң қоллиши билән пәқәт хитайларниң ечишиғила рухсәт қилинидиған байлиққа айлинидиғанлиқидин бишарәт бериду” дәйду.

Хитай даирилириниң бу нөвәт илгирикидинму кәскин тәдбир қоллинип қанунсиз қезишқа зәрбә бәрмәкчи болғанлиқиға қарита хитай тор бәтлиридики инкасларда бәзи саяһәт ширкәтлири һәмдә сода торлириниң әмди бу чәклиминиму сода пурситигә айландурушқа урунуватқанлиқи тилға елиниду. Шу хилдики инкасларниң биридә “кәлгүсидә кан ечишни чәкләш нормал һаләткә айлинип, хотән қаштешиниң ишләпчиқирилиши тәдриҗий төвәнләйду.

(Давами бар)