“Xelq tori” diki yalghanchiliq we Uyghurlarning ré'alliqi

Köpinche hallarda jinayet sadir qilghuchi öz jinayitini yépish üchün yalghan sözleshke mejbur bolidu. Yalghan sözleshla emes, belki bu yalghanlirigha bashqilarning gumansiz ishinishi üchün, saxta heqiqetlernimu yasashqa mejbur bolidu. Gerche bezi jinayetchiler özliri oydurup chiqqan saxta “Heqiqet” ler bilen kishilerning kozini bir demlik boyash meqsitige yetsimu, emma yalghanchiliqlarning ashkarilinishi muqerrer bolup, bu peqet waqit mesilisidur xalas. Bu mesilige bügünki ré'alliqimizda eng yaxshi misal bolidighini del xitay kompartyesi hakimiyiti hésablinidu. Ular deslepte lagérlarni inkar qilghan we Uyghurlargha “Üch xil küch” bilen töhmet qilghanidi. Emma bügün Uyghurlarning lagérlargha qamalghanliqi, xuddi yehudiylardek irqiy qirghinchiliqqa uchrighanliqi xelq'araliq jiddiy mesilige aylinip, xelq'aragha tonuldi. Xitaymu bularni inkar qilishqa amalsiz qalghanliqtin, bu heqte yalghan teshwiqatlirini filimi ishlep tarqatti we arqidin lagérlarning, yeni atalmish terbiyelesh merkezlirining pütünley taqalghanliqini jakarlidi. Emma irqiy qirghinchiliqning dawam qiliwatqanliqini inkar qilalmaytti. Xitay hökümiti hetta amérika we gherb ellirining tarixta mustemlike qilghan indijinis xelqlerge yürgüzgen zulumlirini kötürüp chiqip, özlirining Uyghurlar üstidiki irqiy qirghinchiliqini yolluq körsetmekchi bolushti. Epsus, xitayning bundaq logikisiz biljirlashliri xelq'arada ret qilindi. Lékin xitay héch toxtighini yoq. Uyghurlar üstidiki irqiy qirghinchiliq jinayitini yolluq körsitish üchün dawamliq tirishmaqta we tirishiwatidu.

27-Mart xitay “Xelq tori” da “Shinjangning tereqqiyati, amérikache yalghanchiliqlargha bérilgen jawabtur” namliq bir maqale élan qilin'ghan bolup, mezkur maqalimu tebi'iy halda xitayning Uyghurlar üstidiki jinayetlirini inkar qilish arqiliq Uyghurlar we Uyghurlarning qollighuchilirini yalghanchigha chiqirishni meqset qilghan. Undaqta biz xitayning néme dégenlikige qarap baqayli.

Maqalining béshidila, amérikaning ötken yili iyundin bashlap resmiy ijra qilinishqa bashlighan “Uyghur mejburiy emgikini cheklesh qanuni” ning pütünley rezillik bilen Uyghurlarning mejburiy emgekke séliniwatqanliqidek yalghanni toqup we uni amérika karxanilirining Uyghur élidin mehsulat import qilishini chekleshke asas qilghanliqidin qattiq renjigen. Xitayning déyishiche “Shinjang” ning tereqqiyati körünerlik bolup, barche milletlerning turmush süpitining öskenlikidek heqiqet, amérikining yalghanchiliqlirigha yaxshi reddiye bolarmish. Xitayning neziridiki bu “Heqiqet” ler bolsa töwendikidek bir qanche nuqtilargha yighinchaqlan'ghan bolup, biz bu noqtilar bilen Uyghurlarning ré'alliqini sélishturup köreyli.

Xitay otturigha qoyghan birinchi nuqta bolsa, Uyghur xelqining otturiche ömrining 1949-yilidiki 30 yashtin, 2019-yilidiki 75 yashqa uzarghanliqidur. Shundaqla Uyghurlarning otturiche ömrining uzurushi del xitayning yardimidin bolghanmish.

Lékin xitay teshwiqati bu nuqtida qipqizil yalghanni toqidi dések ashuruwetken bolmaymiz. Chünki Uyghurlarning otturiche ömrining uzunluqi heqqide xitay hökümiti yillardin béri nahayiti köp tetqiqatlar we izdinishlerde bolup kelgen. Hetta Uyghurlarning yashash, ozuqlinish we gén qurulmisining uzun ömür körüshi bilen bolghan alaqisi, Uyghur tébabitining Uyghurlarning uzun ömür körüshi bilen bolghan alaqisi heqqidimu köp izdinishlerde qilghan. Mesilen, xitay hökümitige qarashliq “Tébbiy asas we klinika” (基础医学与临床) namliq zhurnilida 2005-yili élan qilin'ghan Uyghurlarning uzun ömür körüsh seweblirining HLA-DRB, ACE qatarliq gén terkibliri bilen bolghan alaqisi heqqidiki tetqiqat maqalisi buning tipik misalidur. Uningdin bashqa Uyghurlarning Uyghur éli ichidiki xitay hökümiti taqighan “Misranim tori” da élan qiln'ghan, doktor qeyser abdukéremning ilmiy maqalisidimu Uyghurlarning uzun ömür körüshige da'ir izdinishler yoritilghan.

Téximu muhimi, xitay hökümitining Uyghur élini “Yéngi yipek yoli qurulushining tibabet we tetqiqat merkizige aylandurush” dimu Uyghurlarning özige xas tibabet ilmi we ozuqlinish, yashash adetlirining uzun ömür körüshi bilen munasiwetlik bolghanliqidindur.

Ikkinchi teshwiqat nuqtisi bolsa, ma'arip süpitining yuqiri kötürülgenliki, mekteplerning köpeygenliki, sawatsizlarning azayghanliqi, sapaning yuqiri kötürülgenlikidur. Qarimaqqa Uyghur élida mektepler heqiqeten köpeydi. Emma bir nuqtini nezerdin saqit qilishqa bolmayduki, mezkur mektepler Uyghurlarning tili, medeniyiti, qisqisi Uyghur ma'aripini pütünley weyran qilishni shert qilghan asasta barliqqa keltürüldi. Buning eng tipik misalliridin biri “Qosh til siyasiti”, Uyghur tilini ma'ariptin siqip chiqirish, Uyghur balilirini yataqliq mekteplerge orunlashturup, Uyghurlarni öz milliy kimlikini saqlash imkanliridin mehrum qilishtur.

Xitay otturigha qoyghan üchinchi nuqta bolsa, Uyghurlar ichide ishlemchilerning köpeygenliki we namratlarning yoqalghanliqidur. Güzel turmushning japaliq emgektin kélidighanliqi Uyghurlarning ejdadliridin udum bolup kelgen güzel exlaqlirining biridur. Nopusining mutleq köpreki déhqan bolghan Uyghurlarning namratliship kétishide sewebler köp bolsimu, emma eng muhim sewebning xitayning kolléktip igilik tüzülmisi we bingtu'enning mewjutluqidur. Xitay tüzülmiside gherbtin perqliq bolghan kolléktip igilikni asas qilidighan kommunist tüzümidur. Bundaq ehwalda Uyghurlarning shexs mülklirining hemmisi xitay hökümitining ilikide bolup, yardemsiz, hoquqsiz Uyghurlarning bay bolalishini tesewwur qilghili bolmaydu. Bu nuqtidin bügünki Uyghur ishlemchilirining köpiyishi qarimaqqa yaxshi ishtek körünsimu, emeliyette bu Uyghur déhqanlirining tarixtin buyan yashap kelgen makanliri, térilghu yerliri, déhqanchiliq kespidin ayrilishnila emes, hetta a'ile, bala-chaqa, shundaqla pütkül hayat yolini özgertishini shert qilidighan, qisqisi Uyghurlarning nopus qurulmisigha éghir buzghunchiliq qilishni shert qilidu. Démek, Uyghurlar ichide ishlemchilerning köpiyishi Uyghurlarning xitaylishish, assimilyatsiye bolushini tézlitidighan yene bir wasitidur. Shunga Uyghur élidiki yéza-sheher ahalilirining yilliq otturiche kirimining öskenlikini Uyghurlarning turmushini yaxshilan'ghanliqining delili qilish adem exmeq qilishtin bashqa ish emes. Téximu muhimi, mezkur maqalida delil süpitide körsitilgen Uyghur élida namratliq qalpiqini élip tashlighan 3666 namrat kent we 35 namrat nahiyedikilerning 80 pirsentidin köpreki Uyghur millitini teshkil qilidu. Gerche bu namrat nahiye we kenttikiler xitayning déginidek 2020-yili “Namratliqtin omumyüzlük qutulghan” bolsimu, ularning otturiche kirimi yenila pütkül xitay boyiche eng töwen nisbette turuwatqanliqi sheksiz heqiqettur. Bu dégenlik Uyghurlarning iqtisadiy ehwali yuqiri kötürülgendek qilsimu, emeliyette Uyghurlar xitaydiki atalmish 56 millet ichidiki eng namrat millet qalpiqidin qutulghini yoq.

Yighinchaqlighanda, “Xelq tori” diki bu maqalining héchbir ilmiy asasiy yoq bolup, peqetla Uyghur irqiy qirghinchiliqini jahillarche yoshurush, xitay hökümitining jinayitini aqlashtin bashqa nerse emes.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.