Хитайниң “террорлуқ” тәбири вә янфонниң қурбаниға айланған уйғурлар

Уйғур қирғинчилиқи һәққидә ташқи дуняға көплигән учурлар мәлум болған болсиму, мәзкур қирғинчилиқниң башлинишидики зор тутқунниң қандақ ‍орунлиниши һәмдә буниңға қандақ амилларниң сәвәб болғанлиқи йәнила толуқ йорутулмай келиватқан бир тема болуватқаниди. Хәлқара дуняниң хитай һөкүмити иҗра қиливатқан қирғинчилиқ қилмишини әйиблишигә қарита хитай һөкүмити изчил түрдә өзлириниң “террорлуқ вә зораванлиқ” қа қарши күрәш қиливатқанлиқини, бу хил күрәшниң һәрқандақ һөкүмәт үчүн зөрүр болған чариләрдин икәнликини тәкитләп кәлгән. Шундақла “биз һәрқачан террорлуқниң қурбани болуватимиз” дейиш арқилиқ өзлириниң уйғурларни милйонлап лагерларға қамишини йоллуқ қилип көрситип кәлгәниди.

2023-Йили 3-май күни “кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати” елан қилған бу һәқтики мәхсус доклатта хитай һөкүмити тәкитләватқан “террорлуқ вә зораванлиқ” ниң немини көрситидиғанлиқи йәнә бир қетим намаян болди. Уларниң тәкшүрүш гурупписи уйғур дияридики сақчи даирилири “террорлуққа четишлиқ” дәп мавзу қойған 50 миңдин артуқ янфон һөҗҗитини бир-бирләп тәкшүрүп чиққан болуп, буларниң һәммиси хитай һөкүмити юқири пән-техникиниң ярдимидә иҗра қиливатқан ғайәт зор назарәт механизминиң ахирқи хуласиси шәклидә топланған учурлар һесаблиниду. Бу учурларниң мутләқ көп қисми 2017-йилидин 2018-йилиғичә болған мәзгилдә топланған болуп, үрүмчи шәһиридики 11 милйон қетимлиқ янфон тәкшүрүштин һасил болған. Буниңда хитай сақчи системиси “сап тор муһапизәтчиси” (Jing Wang Wei Shi) намидики мәхсус мәзмун тәкшүргүчи әпни барлиқ кишиләрниң янфониға орнитиши лазимлиқини бәлгилигән болуп, бу хил әпни орнатмаслиқниң өзила нурғун кишиниң лагерға қамилишиға сәвәб болған. Әйни вақиттила һәрқайси ахбарат васитилири, җүмлидин әркин асия радийоси бу хил әпниң роли һәмдә “хәтәрлик” мәзмунни байқиған һаман сақчи системисиға аптоматик хәвәр йәткүзүш роли ойнайдиғанлиқи тоғрисида мәлумат бәргәниди. Бу қетимлиқ доклатниң апторлиридин бири, “кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати” хитай бөлүминиң мувәққәт директори мая ваң (Maya Wang) радийомизниң зияритини қобул қилғанда хитай һөкүмитиниң қандақ қилип шунчә көп кишиләрни лагерға қамап болушида бу әпниң муһим рол ойниғанлиқи һәққидә тохтилип мундақ деди: “биз бу қетимлиқ тәтқиқатта ашу әпләрниң зади қандақ рол ойниғанлиқиға алаһидә диққәт қилдуқ. Чүнки шинҗаңда йүз бериватқан бу ишлар хитайниң кәлгүси үчүн бәкму муһим болуп қеливатиду. Биз йәнә һөкүмәтниң мушу хил әпләр арқилиқ юқири пән-техника васитисини қандақ ишқа салғанлиқи һәмдә инсанийәт дунясиниң әркинликигә қандақ апәтләрни елип келиватқанлиқиниму йорутуп бәрдуқ. Биз буниңда көплигән санлиқ мәлуматларни топлаш арқилиқ буларға тәпсилий қарап чиқтуқ. Булар бәкму зор һәҗимдики материяллар болуп, хитай һөкүмити ‛хәтәрлик‚ вә ‛ашқун мәзмун‚ дәп бекиткән учурлар иди. Биз буларниң чинлиқини сифирлиқ имза арқилиқ дәлилләп чиқиш билән биргә шинҗаң сақчи системиси қолланған икки әпкә диққитимизни мәркәзләштүрдуқ. Буларниң бири ‛сап тор муһапизәтчиси‚ (Jing Wang Wei Shi), йәнә бири ‛һәриләрниң ширнә йиғиши‚ (Feng cai) дәп аталған. Бу икки әпни үрүмчи шәһиридики сақчи системиси пуқраларниң янфонлириға мәҗбурий йосунда орнатқан. Буниң билән мәзкур әпни орнатқан уйғурларниң янфонида һөкүмәт ‛хәтәрлик‚ дәп бекиткән учурлар байқалған һаман улар баш системиға хәвәр қилиду. Шуниңдәк бу телефонниң номури вә адресиға даир барлиқ учурларниму қошуп йоллап бериду”.

“кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати” тәйярлап чиққан бу қетимлиқ доклатта хитай һөкүмити тәкитләватқан “террорлуқ вә зораванлиқ” ниң хәлқарадики ортақ тәбирдин ғайәт зор дәриҗидә пәрқ қилидиғанлиқи нуқтилиқ баян қилиниду. Болупму сиясий, диний яки идеологийә җәһәттә мәйли башқа шәхсләргә болсун яки җәмийәткә болсун һечқандақ зиян-зәхмити болмиған һадисиләрни хитай һөкүмити бирдәк “террорлуқ” дәп хуласилигән. Доклатта көрситилишичә, хитай һөкүмити түзүп чиққан террорлуққа қарши туруш һәққидики қанун-низамлар әнә шу йосунда кишиләрниң әқәллий һәқлирини “террорлуқ” қа бағлап чиққан һәмдә мушу арқилиқ зиянкәшликни иҗра қилған.

Доклатта алаһидә тәкитләнгән бир мәзмун үрүмчи шәһиридики 1000 кишиниң делоси болуп, булар 1400 янфонни тәкшүрүштин кейин һасил болған. Әмма буларниң 57 пирсәнти “қуран кәрим” ниң толуқ нусхиси яки қисмән айәтлири чүшүрүвелинған телефонлар болуп, бу хилдики исламий текистләр байқалғанлики телефонларниң игиси “террор гумандари” қилип бекитилгән. Униңдин башқа “шәрқий түркистан мустәқиллиқ һәрикити”, “дуня уйғур қурултийи”, “әркин асия радийоси” қатарлиқ тәшкилат яки органлардин чүшүрүлгән, әмма террорлуқ билән һечқандақ алақиси болмиған һәрқандақ сүрәт, аваз һөҗҗити яки видийо һөҗҗити байқалған болса уларму “террорлуқ” категорийәсигә мәнсуп қилинған. Буларниң ичидә “капирларға қарши җиһадқа атлиниш” темисидики мәзмунлар төт пирсәнтни игиләйдиған болуп, “шәрқий түркистан” аталғуси қоллинилған мәзмунлар алтә пирсәнтни игилигән. Әмма бу телефонларниң игиси 100 пирсәнтлик нисбәттә тутқун қилинған. Бу һәқтә сөз болғанда мая ваң мундақ дәйду:

“бу хил әпләр тәкшүрүп сүзүп чиққан ‛террорлуқ‚ намидики материяллар арисида әркин асия радийосиға мунасивәтлик көплигән учурлар бар. Улар қандақ мәзмундики учурлар десиңиз, уларниң мутләқ көп қисми әркин асия радийосида елан қилинған хәвәр мақалилири һесаблиниду. Болупму ‛5-июл намайиши‚ға даир мәзмунлар бирқәдәр көп салмақни игиләйду. Бу хилдики елан қилинған хәвәр мақалилирини чүшүрүвалғанларниң исимлики бәкму көп. Хитай һөкүмити бу хәвәр мақалилирини бирдәк ‛ашқунлуқ вә террорлуққа мунасивәтлик‚ дәп җакарлиған һәмдә мәхпий һалда янфон тәкшүрүши арқилиқ мушу хилдики учурларни топлиған. Бу хилдики хәвәр мақалилирини чүшүргәнләр, һәмбәһирлигәнләр яки башқиларға тарқатқанлар бирдәк тутқун қилинған. Һалбуки бу учурларниң мутләқ көп қисми һечқачан террорлуқ яки ашқунлуқ билән қиличиликму алақиси йоқ мәзмунлардур. Әқәллийси бу кишиләрниң 57 пирсәнти янфонлириға ‛қуран‚ айәтлирини чүшүрүп қойғанлиқи үчүнла қамилип кәткән. Бу кишиләрниң һазир лагердин чиққан-чиқмиғанлиқи тоғрисида биз һечқандақ мәлуматқа игә әмәсмиз”.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң мәзкур доклати елан қилинғандин кейин һәр саһәниң күчлүк диққитини қозғиди. Болупму ғәрб дунясидики дөләтләр тәмин әткән юқири пән-техника васитилириниң уйғурларни бастурушқа қандақ тәтбиқ қилиниши һәр саһәни бәкму чөчүтти. Техиму муһими уларниң хитай һөкүмити тәкитләватқан “террорлуқ вә зораванлиқ” ниң тәбирини тағдәк испатлар билән инкар қилиши һәмдә бирләшкән дөләтләр тәшкилатини бу мәсилини тәкшүрүшкә чақириши һәр саһәниң алқишиға еришти.