Yaponiyelik mutexessis kawato: ottura asiyani kim kontrol qilip turalaydu?

Shinzo abiéning bu yil öktebir éyida ottura asiyagha élip barghan ziyaritidin bir körünüsh

Yaponiyelik xelq'ara mesililer mutexessisi, moskwa uniwéristétining méhman léktori, ilgiri özbékistan,tajikistandiki yaponiye elchixanilirida diplomatiye wezipiside bolghan mutexessis aki'o kawato yéqinda yaponiye “Heptilik xewerler” zhurnilida élan qilghan “Ottura asiyani kim kontrol qilip turalaydu?” namliq maqaliside yaponiye bash weziri abiéning öktebir éyida ottura asiyagha qilghan ziyaritining dunyaning diqqitini tartqanliqini otturigha qoyghan.

Maqalide aptor, bu yil öktebir éyida türkmenistan, tajikistan, özbékistan,qirghizistan we qazaqistanda ziyarette bolghan shinzo abiéning her qaysi döletler bilen tüzgen türlük iqtisadiy kélishimliri we shundaqla asasliqi nöwettiki ottura asiyani kimning kontrol qilip turushidin ibaret bir qisim döletler arisida élip bérliwatqan küchlük riqabetler toghrisida toxtalghan.

Yaponiyelik xelq'ara mesililer mutexessisi kawato maqaliside yaponiye bash weziri shinzo abiéning bu yil öktebir éyida ottura asiyagha élip barghan ziyaritige baha bérip:“Abiéning ottura asiya ziyariti nahayiti xoshallinarliq bir seper boldi. Énérgiyege üzlüksiz éhtiyajliq boluwatqan yaponiye döliti türkmenistanning énérgiye sahesige köplep meblegh saldi. Qarimaqqa bu, yaponiye iqtisadining nepge érishishini közde tutuwatqandek körünsimu, biraq emelyette bu yaponiyening ottura asiyagha bolghan siyasiy meydanini xelq'aragha bildürüp qoydi” deydu.

Mutexessis kawato maqaliside en'gliyilik proféssor harford jonning “Kim ottura asiyani kontrol qilalisa, shu dunyani bashquridu” dégen sözini neqil keltürüp, ottura asiyada 19 - esirdin bashlap rusiye, en'gliye otturisida élip bérilghan tarixiy “Büyük oyunlar”ni eslitip ötüsh bilen birge, sabiq sowétler ittipaqi parchilip bu rayonda yéngi musteqil döletler barliqqa kelgendin biri amérika, xitay, rusiye qatarliq döletler arisida élip bériliwatqan bu rayon'gha xoja bolush meqsitide üzlüksiz oyniliwatqan yéngiche büyük oyunlar heqqide özining bezi bir siyasiy mulahizilirini otturigha qoyidu.

Kawatoning qarishiche, ottura asiyadiki musteqil besh jumhuriyetning omumiy nopusi 67 milyon bolup, ular bir - birige qoshna bolghanliqtin ibaret jughrapiyelik jehettiki bu ewzeliktin paydilinip hazirghiche öz - ara éksport - import qilish arqiliq her qaysi jumhuriyetler otturiche dölet daramitini normal shekilde saqlap kéliwatqandek bilinsimu,emelyette bu besh jumhuriyet iqtisadiy jehettin xitayning puli bilen yétekliniwatqanliqini bildüridu.

Maqalide aptor xitay dölet re'isi shi jinpngning “Bir belwagh bir yol” istratégiyesining türtkisi bilen bu rayonda barliqa kelgen yipek yoli iqtisadiy gewdisige, béyjing “Asiya ul eslihlerge meblegh sélish bankisi” arqiliq iqtisadiy yardemde bolmaqchi bolghanliqini otturigha qoyidu.

Aptor maqaliside ottura asiya rayonigha ezeldin xitayning séngip kirishini tosup kéliwatqan rusiyening birdinla özgirip bu yil 3 - ayda xitayning “Asiya ul eslihelerge meblegh sélish bankisi”gha eza bolup kirgenlikini ejeplinerlik bir ish dep qaraydu.

Mutexessis kawata bir qanche sewebler üstide tarixiy nuqtilardin toxtalghan bolup, uning qarishiche, xitay ezeldin ottura asiyagha hökümranliq qilip baqmighan, chünki tarixta chénggizxan xitaylargha bu pursetni bermigen shundaqla ottura asiya medeniyet jehettin xitaydin köp perqliq bolghanliqtin xitayning bu rayon'gha sigip kirishi mumkin emes.

Biraq, yaponiyede yashawatqan Uyghur ziyaliyliridin iqtisadshunas ghalip mijit ziyaritimizni qobul qilip xitayning ottura asiyagha bolghan tesirini hergiz undaq dep sel qarashqa bolmaydighanliqini tekitlidi.

Kawata ottura asiya jumhuriyetliridiki ziyaliylar heqqide toxtilip:“Bu rayondiki nurghunlighan ziyaliylar rusiyede terbiylen'gen, ular zérek we istratégiyelik bilimlerge mol, shunga ular her jehettin xitaygha taqabil turushni obdan bilidu” deydu.

Shundaqla mutexessis kawata yéqin kelgüside afghanistandiki radikal talibanlarning ottura asiyagha belgilik tesir körsitish xewpining barliqini otturigha qoyup“Besh jumhuriyet bu mesilide rusiyening tajikistan'gha qoyghan eskiri küchige bekrek ishinidu” dep körsitidu.

Maqalide aptor “Xitay zadi ottura asiyada néme qiliwatidu?” dégen tima astida, xitayning bu rayonda élip bériwatqan iqtisadiy istratégiyesining ilgiri yaponiye bir qisim asiya ellirige yürügüzgen iqtisadiy istratégiye herikitige oxshash, qoshna döletlerge pul chéki körsitip, neq pul bermeslik hélisi bilen özige egeshtürüshni meqset qiliwatqanliqini tekitleydu.

Aptor xitayning yawro asiya tömür yol pilanida bu rayondiki bezi dö'etler bilen köngüldikidek kélishim hasil qilalmighanliqinimu alahide tilgha élip ötidu.

Yaponiyening bu qétimqi ottura asiya diplomatiyesi heqqide toxtalghan aptor:“Yaponiye ottura asiya jumhuriyetlirining iqtisadiy tereqqiyatigha, öz musteqilliqini kücheytishige,sezgür mesililerde yaponiye bilen hemshérik bolushqa shundaqla chong döletlerning qoligha ötüp kétishning aldini élishqa yardemde bolidu” deydu.

Maqalide shundaqla yaponiyening hazirghiche bu besh jumhuriyetke bergen iqtisadiy yardemlirini bir - birlep eslep ötidu.

Axirida ziyaritimizni qobul qilghan qanunshunas yamada yaponiye bash weziri shinzo abéning ottura asiyagha qilghan ziyariti heqqide toxtilip mundaq dédi:“Abiéning shundaqla yaponiyening ottura asiyagha qaratqan bu xil diplomatiyesi elwette yaponiyening bu rayondiki tesirini kücheytipla qalmastin, belki uning üzlüksiz kéngiyiwatqan xitayning kéngeymichilikini tosushqimu belgilik paydisi bar dep qaraymen.”

Yuqiriqi awaz ulinishidin tepsilatini anglang.