Yaponiye élan qilin'ghan “Uyghurlarning qisas élish yoli” namliq maqale heqqidiki inkaslar

Xitay qoralliq küchlirining kocha charlap yürgen körünüshi. 2014-Yili 23-iyul, qeshqer.

Yaponiyede élan qilin'ghan “Uyghurlarning qisas élish yoli” namliq chatma maqale heqqide toxtalghan bir qisim közetküchiler maqalining Uyghurlarning nöwettiki weziyitini yaponiye oqurmenlirige toghra bildürüshte muhim ehmiyetke ige ikenlikini bildürdi we xitayni Uyghurlargha qaratqan siyasitini özgertishke chaqirdi.

Maqale 3-yanwardin bashlap yaponiyediki nopuzluq metbu'atlardin biri bolghan “Maynichi shinbun” gézitide élan qilin'ghan bolup, maqalini mezkur gézitining xitay mesililiri muxbirliri birleshme guruppisi qelemge alghan.

“Uyghurlarning qisas élish yoli” namliq maqalining bash qismida xitayning “Bir belwagh bir yol” qurush istratégiyesige nöwette süriyediki ichki urush we ottura sherqtiki üzlüksiz yamanlishiwatqan siyasiy weziyetning belgilik derijide tosalghu boluwatqanliqi, eger ottura sherqte bu xil weziyet dawamlishiwerse shi jinpingning bu pilani xitay döliti oylighandek iqtisadiy nep élip kélidighan yol bolmastin, belki xitay üchün téximu xeterlik bolghan bir urush karidorining shekillinish xewpidin béyjing da'irilirining endishe qiliwatqanliqi otturigha qoyulghan.

Maqalide: “Süriyede herbiy telim éliwatqan Uyghurlar xitayning öz tupraqlirida élip bériwatqan basturush heriketlirige tolimu nepretlinidu” déyilgen.

Biz mezkur maqale heqqide bezi bir uchurlargha ige bolush üchün tokyodiki “Maynichi shinbun” gézitining tehrir bölümige téléfon qilghan bolsaqmu, mes'ul muxbir özining hazirche biz sorighan so'allargha jawab bérelmeydighanliqini bildürdi.

Maqalining kéyinki qismigha bolsa xitaydin sherqiy jenubiy asiya ellirige yoshurunche qéchip chiqip kéyin türkiyege kélip yerleshken hazir istanbulda yashawatqan abdulla, abduqadir, abdurazaq qatarliq üch neper yash bilen élip barghan söhbet xatirisi bérilgen.

Söhbet xatiriside aldi bilen hazir istanbulda yashawatqan abdulla isimlik Uyghurning 2013-yili qeshqerdin chiqip, la'os, tayland, malayshiya qatarliq döletlerde panahlinip axiri 2014-yilida türkiyege salamet yétip kelgenliki, 2009-yili ürümchide yüz bergen“5-Iyul weqesi” din kéyin u, “Öz yurtidiki xitaylarni peqetla qoral arqiliq heydep chiqirish mumkin” dégen niyetke kelgenliki, shunga u, istanbulgha yétip kélipla süriyediki türkistan islam partiyesining merkizige bérip herbiy telim alghanliqi we kéyin urushta yarilinip istanbulgha qaytip kelgenlikidin ibaret abdullaning süriyediki sergüzeshtlirini bayan qilghan.

Söhbet xatirisidiki ikkinchi shexs abduqadir 2014-yili 11-ayda malayshiyadin türkiyege üch yashliq balisi we bashqa besh neper hemrahi bilen birge yétip kelgen bolup, u, chet'elge chiqish üchün ürümchidiki öy we mashinisini sétip dostliridin qerz élip seperge atlan'ghan we türkiyege barghuche bolghan ariliqta nurghun azab tartqan.

Üchinchi shexs bolsa 2015-yili 6-ayda aqsudin istanbulgha yétip kelgen abdurazaq bolup, u muxbirgha xitaylarning “Bir belwagh bir yol” istratégiyesining Uyghurlargha héchqandaq nep élip kelmeydighanliqini, köpligen Uyghur déhqanlirining munbet yerlirining xitay köchmenliri teripidin tartiwélin'ghanliqini bayan qilghan.

Maqalide Uyghurlarning öz yurt-makanlirini tashlap chet'ellerge chiqip kétishke sewebchi boluwatqan amillar heqqide toxtilip, nöwette Uyghurlarning diniy étiqadining qattiq depsende qiliniwatqanliqi, qeshqerde kocha-koylargha tekshürüsh ponkitlirini qurulup kishilerning diniy kiyinishi, saqal-burut qoyushidek tereplergiche chek qoyuluwatqanliqi hetta kishilerning qol téléfonighiche közitilidighanliqi otturigha qoyghan.

Uyghurlarning süriyege bérishidiki asasliq meqsiti heqqide muxbir bir qisim Uyghurlardin so'al sorighanda ularning hemmisi dégüdek: “Süriyediki Uyghurlar qandaqtur bashqa döletlerge tehdit sélish emes belki qoral étishni öginip öz yurtigha qaytip xitay hakimiyitining zulumlirigha qarshi qoralliq heriket élip bérishni meqset qilghan” dep jawab bergen.

Ziyaritimizni qobul qilghan yaponiyediki xitaydiki milletler mesilisi munbirining mes'uli doktor iwanaga mezkur maqale heqqide toxtilip: “Xitay döliti özidiki térrorgha bolghan endishini tügitish üchün aldi bilen Uyghurlargha yürgüzüwatqan siyasitini islahat qilishi kérek. Uyghurlarning élip bériwatqan qarshiliq heriketliri bu térrorluq heriket hésablanmaydu” dédi.

Axirida yaponiyediki Uyghur kishilik hoquq pa'aliyetchisi yaponiye Uyghur jem'iyitining re'isi ilham mexmut mezkur maqale heqqide özining qarashlirini bayan qildi we maqalining Uyghurlarning nöwettiki weziyitini yaponiye oqurmenlirige toghra bildürüshte muhim ehmiyetke ige ikenlikini bildürdi.

Yuqiriqi awaz ulinishidin tepsilatini anglang.