Yaponiye axbarati:“Xitay shinjangni qattiq bashquruwatidu”

Uyghur mesilisi toghrisidiki yaponiye téléwiziye programmisidin süretke élin'ghan. 2014-Yili awghust.

Yaponiyedin chiqidighan in'gliz tilidiki “Japan taymés” gézitining 6-awghust sanida “Xitay shinjangni qattiq bashquruwatidu” serlewhilik maqale élan qilin'ghan.

Mezkur siyasiy analiz maqaliside yekende 28-iyul küni weqe yüz bergendin ibaret Uyghur élide yüz bergen weqeler tilgha élin'ghan we shundaqla chet'el muxbirlirining yeken'ge kirishining cheklen'genliki körsitilgen.

Mezkur siyasiy analiz maqalisi mundaq bashlan'ghan: “Yéqinda yekende weqe tughuldi. Bu weqe 2009-yilidiki ürümchi weqesidin kéyinki kölimi zor bolghan weqe bolup,5-iyul weqeside hökümet alte kün'giche weqede ölgenlerning jesetlirini yötkep tazilighan idi. Yekende yüz bergen weqe heqqide xitay axbaratliri tarqitiwatqan uchurlardiki süretlerdin we bezi bir menbelerge asaslan'ghanda béyjing tömür mushtumi bilen bashquruwatqan bu rayondiki bu weqeni chüshiniwélish anche tes bolmisa kérek.”,déyilgen.

Maqalide béyjing hökümitining Uyghur élini heddidin artuq derijide basturushi Uyghurlarning qarshiliqigha uchrawatqanliqi, ötken yili oxshashla bu rayonda köpligen Uyghurlarning öltürülgenlikini bildürülgen.

Asiya zhurnalistlar komitétining mes'uli bob hazir yeken'ge muxbirlarning kirishining cheklen'genliki heqqide toxtilip: “Xitay hökümiti weqe yüz bergen jaylargha chet'el we shundaqla xitay muxbirlirining kirishini tosup bu xildiki weqelerni dunyadin yoshuruwatidu. Axbaratchilarni xitay döliti düshmen körüwatidu”,dégen.

Bob sözide yene: “Xitay hökümiti yekendiki weqeni hökümet özi teshkilligen armiye küchige tayinip qattiq basturdi. Intérnét, qol téléfon qatarliq alaqe wasitilirini üzüp, weqe heqqidiki uchurlarning tashqi dunyagha tarqilip kétishini tosidi. Yekendiki Uyghurlarni yurt sirtigha chiqmasliqqa buyrudi.”,dégen.

Xitayda uzun muddet ilim tehsil qilghan londondiki xan jemeti bixeterlik mudapi'e institutining térrorizm ishliri mutexessisi raffa'élo yeken weqesi heqqide toxtilip:“Weqe heqqide uchur igilesh esla mumkin emes. Siz weqening néme ikenlikini mutleq bilelmeysiz. Shunga bu xildiki weqeler toghrisida tetqiqat élip bérish tolimu tes”,dégen.

Ziyaritimizni qobul qilghan kishilik hoquq pa'aliyetchisi arisa xanim yaponiye muxbirlirining yeken'ge kirish üchün tirishchanliq körsetkenlikini bildürüp mundaq dédi:

-Yekende weqe yüz bérip ikki kündin kéyin tbs téléwiziye qanili qeshqerdin yeken'ge kirmekchi bolghanda yol boyida tosup qilindi.Ular peqet qatar-qatar tizilghan herbiy mashinilirida qorallan'ghan herbiylerning yeken'ge qarap téz sürette kétiwatqanliqini süretke élip qaytti.“Asahi shimbun géziti”ning muxbirliri qeshqergichila baralidi.

Maqalide pakistan bilen chégrilinidighan yeken nahiyiside 28-iyul yüz bergen weqede ölgenler sanini hökümet terep peqetla 96 kishi dep élan qilghanliqini,2009-yilidiki 5-iyul weqeside bolsa 200 ge yéqin ademning ölgenlikini bildürgen.

En'gliye xan jemeti bixeterlik, mudapi'e institutning térrorizm mutexessisi rafa'éllo yeken weqesige oxshash Uyghur élide yüz bergen weqeler heqqide toxtilip:“Xitay hökümiti éytqandek Uyghurlarning bu xildiki qarshiliq heriketliri heqiqeten térrorluq heriketlermu? chet'eldiki térrorluq teshkilatliri bilen rastinila munasiwiti barmu? weqening sewebi, jeryani,mahiyiti oxshashmu dégendek terepler da'im jawabsiz qalidu. Mesilen yéqinda qaraqash nahiyiside yüz bergen saqchilar teripidin étip öltürülgen toqquz neper Uyghurni xitay merkizi téléwiziyisi ‛térrorchilar‚, dep élan qildi we shundaqla 30 mingdin oshuq déhqanning tutushqa yardemleshkenliki bildürülüp, weqe ‛térrorluq weqesi‚ déyildi. Elwette bu xildiki weqeler toghrisida zhurnalist, muxbir we tetqiqatchilarning tepsiliy ochuq-ashkara tekshürüshige yol qoyulghandila andin toghra höküm chiqarghili bolidu”dégen.

Maqalide bezi bir chet'el muxbirlirining ayropilan bilen aqsughichila bérip aqsu ayrodromidin mashina bilen we bezide piyade yol yürüp yerlik xelqlerdin uchur igilimekchi bolghan bolsimu, emma kochilargha qoyulghan saqchi,qoralliq saqchi, herbiylerning we shundaqla paylaqchilarning köplükidin puqralar weqeler heqqide söz échishtin özini qachurghanliqi, sewebi chet'el muxbirlirigha 5-iyul weqeside uchur bergen bir qisim Uyghur zhurnalist we muxbirlarning türmige tashlan'ghanliqidin xelq qorqup ketkenliki bayan qilin'ghan.

Xitayning uchurlarni kontrol qilish siyasitining Uyghur élide yürgüzülüwatqanliridin shikayet qilghan xelq'ara kishilik hoquq közitish teshkilatining tetqiqatchisi maya :“Uyghur élidin zhurnalistlar nahayiti azla uchurlargha ige bolalaydu. Bu xil hadise tibettimu oxshash”,dégen.

Tetqiqatchi maya sözide yene: “Tibettin uchur élish tes bolsimu, emma tibetning rohaniy dahiysi dalay lama tibet xelqining derd- ehwalini dunyaning her qaysi jaylirigha qatrap yürüp anglitidu. Dunya dalay lamani dölet rehberliri qatarida köridu. Emma Uyghurlar undaq emes” dégen.

Maqalide siyasiy tetqiqatchi zwégning bu xildiki weqelerge bergen bahasimu tilgha élin'ghan bolup, zwég sözide:“11-Séntebir weqesidin kéyin amérikaning térrorizmgha qarshi turush siyasitidin ustiliq paydilan'ghan béyjing bir mezgil Uyghurlarni qattiq basturup nepke érishti we shundaqla hélimu hem küchining bariche uchurlarni qattiq kontrol qilip bu xildiki weqelerni térrorizmgha baghlap xelq'aragha izchil élan qilghan bolsimu, emma emdilikte xitayning bu tesirlik hékayisini anglaydighan aq köngül, béyjingni qollaydighan tamashibinlar qalmidi”,dégen.

Xitay hökümitining yeken'ge chet'ellik muxbirlarning kirishini tosushidiki sewebler üstide toxtalghan yaponiyediki Uyghur ziyaliysi pédagog xeyrinisa yasin xanim ziyaritimizni qobul qilip bu heqte özining qarashlirini bayan qilip ötti.

Awaz ulinishidin tepsilatini anglang.